İstanbul’da ‘Kürt sorunu’ tartışıldı: Kürtler başka devlet mi istiyor? Barış Vakfı için Prof. Ayşe Betül Çelik, Prof. Cihan Balta ve Mehmet Gürses, Friedrich-Ebert-Stiftung (FES) Derneği Türkiye Temsilciliği’nin takviyesiyle “Kürt Meselesine Toplumsal Bakış (2010-2022)” başlıklı bir rapor hazırladı. Rapor, KONDA Araştırma ve Danışmanlığı datalarının tahlilinden oluşuyor. Rapor, Kürt sıkıntısında son 12 yılda yaşanan toplumsal değişimi mevzu edinerek hazırlandı.
Raporun tanıtımı bugün İstanbul’da düzenlenen bir görüşmede anlatıldı.
Toplantının açılış konuşmasını Barış Vakfı’ndan Hakan Tahmaz yaptı. Tahmaz şunları söylemiş oldu: “Bir yıldır barışın imkanlarını ve imkanlarını nasıl çoğaltırız sorusuna yanıt bulmaya çalışıyoruz. STK’lar, barış çalışmaları yürütenler olsa ne yapabilir meselesine karşılık aramaya çalıştık. Tahlil sürecinde çıkardığımız sonuçlar üzerine STK’larla ne yapabiliriz üzerine tartıştık. Türkiye önümüzdeki yıl bir seçime girecek. Bu Türkiye ve Kürt sorunun tahliline yönelik kıymetli bir seçim olacak. Biz Kürt sorunun tahliline ait konuşmak istedik. Sivil toplum bugün ne yapmalı? Helalleşme nedir, ne yapılabilir, nasıl bir yol izlenebilir sorularına karşılık aramaya çalışacağız. Yüzde 35 olan barış umuduna nasıl katkı sağlarız. Bunun üzerine baş yoracağız.”
‘YAKICI BİR SORUN OLMA NİTELİĞİNİ YİTİRMEDİ’
Raporun sunumunu yapan Prof. Dr. Ayşe Betül Çelik, barış masasının niye terk edildiğine dair biroldukca akademik çalışma ve uzman görüşü yayınlandığını lakin barış sürecinin sonlanması ya da en âlâ haliyle rafa kaldırılmasının toplumdaki yankıları hakkında hala hayli fazla bir bilgiye sahip olmadıklarını söylemiş oldu. Dahası Temmuz 2016 darbe teşebbüsü daha sonrası iki yıl mühletle yaşanan olağanüstü hâl periyodu ve daha sonrasındaki Kürt siyasi seçkinlerine ve Kürt belediyelerine karşı yürütülen cezalandırıcı hukuk süreci ve daralan demokratik siyaset ortamının Kürt meselesine dair algıları nasıl etkilediğine dair de fazlaca az çalışma olduğunu belirten Çelik, kelamlarına şöyleki devam etti:
“Bu araştırmaya temel teşkil eden KONDA bilgileri göstermektedir ki güvenlikçi/askeri tahlil, Kürt sıkıntısının bilhassa kendisini etnik olarak Türk olarak tanımlayan kümeler içinde ehemmiyetini yitirmesine niye olmuştur. Bu kümelere bakılırsa Kürt sorunu Türkiye’nin eğitim, enflasyon, göçmenler, demokratikleşme, kadın-erkek eşitliği üzere bir epey yakıcı sıkıntısının gerisinde gelmektedir. Aşağıdaki tabloda da görülebileceği üzere Ocak 2020 itibariyle Türkiye’nin yalnızca yüzde 12’si öncelikli sorun olarak Kürt sıkıntısını görmektedir. Fakat kendisini etnik olarak Kürt olarak tanımlayanlar içinde bu oran yüzde 40’lara kadar çıkmakta, Halkların Demokratik Partisi (HDP) seçmenleri içinde ise yüzde 60 oranına yaklaşmaktadır. Bu çalışma Kürt sorunun nazaranceli olarak gündemden düştüğü fakat gerek Türkiye’nin demokratikleşmesi gerek eşit ve adil bir vatandaşlık hasreti açısından yakıcı bir sorun olma niteliğini yitirmediği bir periyotta kaleme alınmış ve bu biçimdesi bir periyotta Kürt sorunun tahlili konusunda ne cins bir siyasi alanın ve hangi imkanların mevcut olduğunun tartışılmasını hedeflemiştir.”
‘AYRI DEVLET FİKRİ YÜZDE 30’
“Bu çalışmada biz Türkiye’de Kürt sorunun tarifine dair farklılıkları, tahlile yönelik temel tavırları, kültürel ve siyasi haklar konusundaki farklı kümelerin yaklaşımlarını tahlil etmeye ve bu tahlilden yola çıkarak kalıcı ve sürdürülebilir bir barış siyasetinin nasıl inşa edileceğini tartışmaya çalıştık” diyen Çelik, raporun “Kürt Probleminin Kökeni ve Telaş Siyaseti” başlıklı kısmını ele alarak şöyleki devam etti:
“Barış süreçlerinin gerekli dayanağı bulamamasının en kıymetli niçinlerinden birisi çatışma hayatış kesitlerin çatışmanın tabiatını; yani çatışmaya niye olan sebepleri, çatışmanın taraflarını ve çatışma tarihçesini farklı tanımlamalarıdır. Türkiye’de de durum bu açıdan çatışma yaşayan öbür ülkelerden farklı değildir. Çatışmanın farklı tanımlanması doğal olarak barışın nasıl olacağının da farklı tanımlanmasına niye olur. Barış sürecinin (resmi olarak) birinci başladığı 2009 yılından yaklaşık bir yıl daha sonra Nisan 2010’daki araştırmada KONDA iştirakçilere ‘Güneydoğu ve Kürt sorunu Kürtlerin farklı bir devlet kurmak istemesinden kaynaklanıyor’ sorusuna ne derece katıldıklarını sormuştur. Yanıtlar iştirakçilerin yarısından birçoklarının (yüzde 55) bu algıya sahip olduğunu göstermektedir. Bu oran kendini Türk olarak tanımlayanlarda daha yüksektir (yüzde 58,54). Türk olmayan iştirakçilerde (ki bunun büyük çoğunluğunu kendisini Kürt olarak tanımlayanlar oluşturmakta) ‘ayrı devlet’ fikrinden kaynaklı olduğuna olan takviye yüzde 30’larda kalmaktadır. Daha ayrıntılı bir tahlil yaptığımızda, Kürtlerin sorunu ‘ayrılıkçılık’ olarak gördüğüne dair delil epey zayıf kalmaktadır. Çok net bir biçimde kendisini Kürt ve Türk olarak tanımlayanların algı ve telaffuzlarda kıymetli oranda ayrıştığını görmekteyiz.”
‘CHP’Lİ SEÇMEN SAVAŞ LİSANINA KARŞI ÇIKMAYA BAŞLADI’
Barış sürecinin sona erip çatışmaların tekrar yükseldiği periyoda baktıklarında periyodun karamsar ortamını yansıtan bir tablo ile karşılaştıklarına dikkat çeken Çelik, kelamlarına şu biçimde devam etti: “Kürt sıkıntısının tahlili için, tek yol terörü yok etmektir’ cümlesine ne derece katıldıkları sorulduğunda iştirakçilerin yarısından fazlasının bu yargıyı desteklediği gözlemlenmektedir (3402 iştirakçinin 1941’i yani yüzde 57,05’i bu cümleye “doğru” ya da “kesinlikle doğru” cevabını vermiştir). Ama bu soruyu parti seçmenleri bazında incelediğimizde değişik bir sonuçla da karşılaşmaktayız. Bu karşılığı destekleyen ve barış sürecinin sıkı destekçileri olan AK Parti seçmelerinin sorunun ‘terörü yok etmekle’ çözümleneceğine dair inancı artarak MHP seçmeni çizgisine yaklaşırken, CHP’li seçmenlerin kısmen de olsa ‘savaş’ lisanına karşı çıkmaya başladığı gözlenmektedir. Seçmenlerin kendi partilerinin barış/çatışma telaffuzlarından etkilendiği görülmektedir. Bu sonuç bu araştırmanın dikkat çekmek istediğimiz değerli bulgulardan birisidir. Türkiye kamuoyunda nazarance olarak ufak bir kısmın parti siyasetinden bağımsız net fikirleri vardır ve parti telaffuzlarının nasıl kurulduğu bu sorunun kamuoyu tarafınca nasıl anlaşıldığı konusunda kritik bir değere sahiptir. Kürt probleminin devam etmesi siyasi kutuplaşmayı, siyasi kutuplaşma da Kürt meselesinin devam etmesini beslemektedir. Bu mevzuda partiler üstü bir telaffuzun ve uzlaşmanın varlığı sorunun tahlilinde son derece ehemmiyet arz etmektedir.
‘TÜRKLERİN SEVR PARANOYASI’
Eylül 2015 KONDA çalışmasında iştirakçilere bir de açık uçlu olarak ‘Kürt sıkıntısını çözmek için ne yapmalıyız?’ sorusu yöneltilmiştir. Bu cevapları ‘güvenlik eksenli,’ ‘demokrasi eksenli,’ ‘ekonomik eksenli’ ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın 2015 daha sonrası kısa müddetli vurgu yaptığı ‘ortak din’ eksenli tahliller olarak kategorileştirdiğimizde iki kıymetli bulgu dikkat çekmektedir. İştirakçilerin en epey söylemiş oldukleri formüller güvenlik ve demokrasi eksenli tahlillerdir. Bu da 2010’daki çizgiye emsal bir çizgi olmakla bir arada bu periyodun çatışmalı bir periyot olduğu göz önünde bulundurulduğunda yaşanılan problemlere karşın demokratik tahlillerden vazgeçilmediğini görmek fotoğrafın olumlu yanıdır. 1980’lerin ekonomik tanımlamaları ve tahlilleri ve Erdoğan’ın kısa periyodik vurgu yaptığı dini tahliller halk nezdinde pek dayanak görmemektedir. Karşılıklara parti seçmeni bazında bakıldığında ise CHP seçmeninin güvenlik telaffuzlarına karşı bir çizgide olduğu görülse de Kürt meselesinin demokratik tahliline de fazlaca net bir dayanağı olmadığı ortaya çıkmaktadır. Burada CHP’li seçmenin duruşunun kritik olduğunun da altı çizilmelidir. CHP’li seçmenin güvenlik odaklı tahlillere verdiği takviyede bölünmüş olması bu kesitin barış süreci konusunda sanıldığından daha kolay ikna edileceğini ama demokratik haklar konusunda daha fazlaca bilgilendirilmesi ve takviyeleri için çalışılmasının gerekli olduğuna işaret etmektedir. Çatışmaların güvenlik eksenli tanımlanmalarının altında sıklıkla endişeler yatar (ülkenin dış mihraklarca bölüneceği korkusu). Barış sürecinin sekteye uğramasından yaklaşık beş yıl daha sonra Ocak 2020’deki duruma baktığımızda da bu kaygıların ağır bir biçimde toplumda var olduğunu görmekteyiz. İştirakçilerin ‘Türkiye’nin bölünmesinden korkuyorum’ tabirine ne derece katıldıklarına baktığımızda birçoklarının fakat bilhassa Türklerin bu tabire dayanak verdiğini görüyoruz. Sevr paranoyasının varlığı otoriter siyasi aktörler tarafınca beka siyasetinin tüm toplumsal kriz devirlerinde harekete geçirilebilmesini ve Türkiye’nin demokratikleşmesinin bir türlü tamamlanamayan bir proje olarak kalmasını kolaylaştırmaktadır.”
Fotoğraflar: Ferhat Yaşar
‘KÜRT VATANDAŞLARIN KAMUSAL ALANDA YAŞADIĞI AYRIMCILIK’
Raporun “Ayrımcılık ve Toplumsal Kutuplaşma” kısmını ele alan Çelik, “Kürt sorunu üzere etnik çatışma olarak isimlendireceğimiz çatışmalarda çatışmalı süreç devam ettiği sürece çatışmaya taraf olmuş halk bölümlerinde birbirlerine karşı olumsuz his, niyet ve davranış kalıplarının gelişmesi ve bunların giderek sertleşmesi çatışmalı süreçlerin modülüdür. beraberinde bu olumsuz kalıplar sürdüğü sürece barış süreçlerini başlatmak da devam ettirmek de zordur. Akil Beşerler Heyeti raporlarının ve akademik çalışmaların da ortaya koyduğu üzere çatışma ekseni Türk-Kürt fay çizgisiyle sonlu kalmamakta, Türkiye’de birfazlaca küme içinde ama bilhassa Aleviler-Sünniler ve AK Parti seçmenleri-karşıtları içinde toplumsal kutuplaşma gözlemlenmektedir. KONDA Nisan 2010 anketlerine baktığımızda genel olarak toplumsal seviyede etnik farklılıkların kabulüne dair datalara rastlayabiliyoruz. İştirakçilere öteki etnik kümeden bireyleri evlilik yoluyla ailelerine kabul etmeye ne derece olumlu baktıkları sorulduğunda bu fikir genel olarak olumlu karşılanmaktadır (kendini hem Türk tıpkı vakitte Kürt olarak tanımlayanlarda bu oran yüzde 60’larda). Eylül 2012’de iştirakçilere bu sefer kendilerinden farklı/benzer şahıslara ne derece güvendikleri sorulmuştur. Farklı olarak iştirakçiler ne kendilerine benzeri ne de kendilerinden farklı etnik kümelerdeki bireylere güvenmektedirler. İştirakçilerin kendinden olana inancı yüzde 30 civarlarında iken öteki etnik kümeden olanlara olan inanç yüzde 20 civarındadır. Kendini Kürt olarak tanımlayanlarda itimat oranı biraz daha fazla olmakla birlikte bir daha de kümeler ortası itimadın çok düşük olduğu ortadadır. Emsal bir fotoğraf Eylül 2015 çalışmasında da ortaya çıkmaktadır. Bu kısmın datalarını değerlendirdiğimizde Türkiye’de son senelerda yaşanan kutuplaşmanın Kürt sıkıntısının kamusal ve özel alanda yaşanan ayrımcılık pratiklerini manaya konusunda da bir ayrışma yarattığı gözlemlenmektedir. Aile üzere özel alanlarda farklılığa karşı çıkmama yüksek oranlarda olsa da Kürt vatandaşların kamusal alanda yaşadığı ayrımcılığa dair inançta bir farklılaşma vardır. Bu açıdan bakıldığında barış çalışmalarının bilhassa Türk ve Kürt kısımlarda ayrımcılık algısındaki farklılığın araştırılmasına yönelmesi bu meselelerin toplum nezdinde konuşulması ismine yarar sağlayacaktır” diye anlattı.
‘TÜRKLERİN YÜZDE 35’İ ANADİLDE EĞİTİMİ DESTEKLİYOR’
Raporun “Kültürel Haklar ve Tanınma Sorunu” ise şöyleki: “Kürtlerin en temel eşit vatandaşlık taleplerinden biri anadilde eğitim hakkıdır. KONDA’nın Nisan 2010 yılında gerçekleştirdiği araştırmada Kürtlerin anadilde eğitim almasına yönelik yüzde 41 oranında bir toplumsal dayanak vardır. Bu soruyu etnik kimlik ve yaş üzerinden tahlil ettiğimizde kendini Türk olarak tanımlayanların yaklaşık yüzde 35’inin ana lisanda eğitim hakkını gerçek bulduğunu görmekteyiz. Yaş üzerinden baktığımızda ise 18-28 yaş ortası o devirde genç olan nüfusun anadilde eğitim hakkına başka yaş kümelerine oranla daha fazla olumsuz tavır aldığını görmekteyiz. bir daha birebir bilgiye parti kimliği üzerinden baktığımızda Kürtlerin o dönemki siyasi temsilcisi olan BDP’ye oy verenlerin neredeyse tamamının ana lisanda eğitim hakkını desteklediğini ve AK Parti’ye oy verenlerin anadilde eğitim hakkı konusunda daha olumlu bir tavır sergilediklerini, MHP’ye oy verenlerin en çok karşı çıkanlar olduğunu ve CHP’ye oy verenler içinde da takviyenin düşük olduğunu görmekteyiz. Bir başka deyişle periyodun siyasi iklimini yansıtır bir biçimde bu temel talebe siyasi seviyede en çok dayanak AK Partiye ve BDP’ye oy verenlerden gelmektedir.
Ocak 2020’de KONDA tarafınca görüşmecilere Kürt çocuklarının ana lisanda eğitim hakkını destekleyip desteklemediklerini sorulmuştur. Anadilde eğitime yönelik dayanağın bu vakitte de tıpkı 2010 yılında olduğu üzere bir daha yüzde 40’lar düzeyinde seyrettiğini söz etmek gerekir. Bu bahisle ‘ilgilenmediğini’ söyleyenlerin oranı ise her iki periyotta de yüzde 16 civarındadır. Bir başka deyişle 10 yıllık vakit sürecinde anadilde eğitim konusunda toplumsal değişim yaşanmamıştır. Bu noktada kültürel haklar konusunda toplumun yüzde 40’lık bir kısmının bu hakları desteklediğini, en düşük orana sahip MHP seçmeninde bile bu oranın yüzde 20’lerde olduğunun altını çizmekte yarar vardır. Bu takviyenin partilerin siyasi tavrına göre yer değiştirdiğini de tez edebiliriz.”
‘TÜRKLERİN YÜZDE 60’I SEÇİLMİŞ İDARE MİSYONDAN ALINMAMALI’
‘Siyasal haklar’ kısmında vatandaşların temsiliyet haklarındaki algılarına baktıkların tabir eden Çelik, “KONDA’nın Eylül 2019’da yaptığı araştırmada seçilmiş bireylerin bakılırsavden alınmasının yanlış olduğunu düşünenlerin oranı yüzde 63 iken, bu pratiği onaylayanların oranı yalnızca yüzde 20 civarındadır. Oy verilen parti üzerinden dağılıma bakıldığında bunu en epey onaylayanların MHP’ye oy verenler olduğu (yüzde 30), ikinci sırada AK Parti’ye oy verenlerin geldiği (yüzde 29), en düşük oranların ise CHP’ye oy veren seçmenler içinde olduğu görülmektedir (yüzde 9). Etnik kimliğe bakılırsa baktığımızda genel olarak sorulduğunda kendisini Türk olarak tanımlayanların yüzde 60’ı, Kürt olarak tanımlamayanların ise yüzde 73’ü seçilmiş idarenin nazaranvden alınamayacağını düşünmektedir. Lakin birebir değişken Diyarbakır, Van, Hakkâri üzere vilayetlerdeki seçilmiş belediye liderlerinin yerine kayyım atanması olarak sorulduğunda ise bu durum değişmektedir. Muhakkak kayyım atanamayacağını düşünenlerin oranı yüzde 18 iken, bunun gerçek bir uygulama olduğunu düşünenlerin oranı yüzde 38’dir. HDP’ye oy verenler içinde yüzde 10, CHP’ye oy verenler içinde yüzde 14, DÜZGÜN Parti’ye oy verenler içinde yüzde 37, AKP’ye oy verenler içinde yüzde 62 ve MHP’ye oy verenler içinde yüzde 66’dır. Tam da bu nokta Türkiye’nin temel demokrasi meselesinde Kürt sorunun bir kördüğüm oluşturduğunu göstermektedir. Seçilmiş yöneticiler bakılırsavden alınamaz diyen bir kamuoyu, seçilmiş yöneticiler Kürt olduğunda onların nazaranvden alınabileceğini daha yüksek oranlarda onaylamaktadır.”
TOPLUM, HÜKÜMETİN SURİYE SİYASETİNE NASIL BAKIYOR?
Çelik, raporun “Dış Siyaset ve Kürt Siyaseti” kısmında, hükümetin Suriye siyasetine değindi:
“Hemen her devirde Kürt sorunu Türkiye’nin iç siyasetini olduğu kadar dış siyasetini da belirleyen en değerli faktörlerden biridir. KONDA’nın Eylül 2019’da yaptığı çalışmalardan yola çıkarak hazırladığımız bilgilerin gösterdiği üzere hükümetin Suriye konusundaki siyasetini yalnızca yüzde 19’luk bir kesim desteklemekte ve yüzde 66’sı bu siyasete karşı çıkmaktadır. Üstelik enteresan bir biçimde Suriye siyasetine takviye AK Parti seçmeni içinde bile son derece düşüktür. AK Parti seçmeninin yalnızca yüzde 36’sı, MHP seçmeninin de yüzde 29’u bu politikayı desteklemektedir. CHP, GÜZEL Parti ve HDP seçmenleri bu siyasete karşı son derece eleştireldir. bir daha hükümetin dış siyaseti konusundaki Türkiye ortalaması MHP ortalamasına fazlaca yakın seyretmektedir. Fakat bu soru ‘Suriye’de Kürtlerin devlet kurması engellenmeli midir’ formunda sorulduğunda HDP seçmenleri hariç tüm başka partilere oy verenler bu ifadeyi kuvvetli bir formda desteklemektedir.”
‘KÜRT PROBLEMİNDE MÜZAKERE MASASINA DÖNÜLMELİ MİDİR?’
Çelik’in değindi bir öteki kısım ise raporun “Kürt Sıkıntıya Tahlil Yaklaşımları ve Müzakere Gündemi” kısmı. Buna göre toplumun tavrı şöyleki: “Dünyadaki etnik çatışmaların birçoğu devlet üniteleri ile silahlı örgütlerin konuşması yani müzakere formülü ile çözülmüştür. Biroldukça toplum bölümünce müzakere usulü, çatışma sürecinde düşmanlaştırılmış silahlı kesitleri yasallaştıran süreçler olarak görülür ve karşı çıkılır. Bu yüzden de müzakere öncesi ve sırasında başkanlar, toplumun bu önderler diyaloğunu kabul etmesi için uğraşmalıdır. Barış sürecinin bitip müzakere masasının terk edilmesinden daha sonra Mayıs 2016’da iştirakçilere ‘Sizce Kürt probleminde müzakere masasına dönülmelidir’ tabiri gerçek mu, yanlış mı?” sorusuna yanıt vermeleri istenmiştir. bu vakitte müzakerelere takviye yalnızca ufak halde düşmüş ve iştirakçilerin yüzde 28,30 civarı hala müzakereyi desteklediğini söz etmiştir. En büyük düşüş ise kendini Türk olarak tanımlayanlar içindedır (yüzde 20). Bu sonuçları parti destekçileri bazında incelediğimizde, MHP’li seçmenlerin yüksek bir oranda müzakerelere dönüşe karşı, AKP’li seçmenlerin onu takip eder biçimde biraz az bir farkla karşı, HDP’li seçmenlerin yüksek bir oranla müzakerelere dönüş taraftarı olduğunu ama CHP’lilerin orta bir noktada durduğunu görüyoruz. Aralık 2016’da Türkiye’de barış masası büsbütün kapanmış ve biroldukca kriz yaşanmışken iştirakçilere ‘Sizce Kürt sıkıntısını çözmek için ne yapılmalıdır?’ diye sorulmuştur. Bu soruya iştirakçilerin yaklaşık üçte biri tıpkı bundan evvelki tahlilde tabir ettiğimiz üzere ‘konunun muhatapları ile masaya oturup uzlaşma yoluna gidilmelidir’ karşılığını vermiştir. Ülkede 2015’ten daha sonra bir yıl ortasında yaşanan tüm aksiliklere karşın barışın muhataplarla konuşularak uzlaşmayla çözülmesini gerektiğini düşünen yaklaşık yüzde 33’lük bir kesitin olması bu raporun daha evvelki kısımlarında de altını çizdiğimiz yüzde 30-40’lık bir kümenin siyasi/kültürel hakları siyasal iklime bağlı olmadan desteklediğinin ve partiler üstü bir uzlaşma olduğu takdirde kıymetli oranda kamuoyu dayanağının olacağının bir öteki işaretidir. Lakin tıpkı soruda tahlil için müzakere/uzlaşma yoluyla tahlili savunanlar ortasında kendini Türk olarak tanımlayanlara baktığımızda oranın yüzde 25’lere inmekte olduğu görülmektedir. Soru ‘Sizce Türkiye PKK ile çaba için ne yapmalı?’ haline dönüştürülünce ise bu sorunun müzakere/uzlaşma yoluyla tahliline takviye yüzde 20’lere düşmektedir. Bu sonuçlar bize barış süreci yeniden başlatılırsa ya da rastgele bir aktör barış için adım atmak isterse, süreci başlatacak ya da sürece dahil olacak aktörlerin bilhassa kendini Türk olarak tanımlayan bölümü sürece dahil etmek için dikkatli bir lisan seçmesi gerektiğini göstermektedir.
‘PARTİLER ÜSTÜ BİR UZLAŞMA İLE ÇÖZÜLMELİ’
Çelik’in deklare ettiğı raporun “sonuç ve değerlendirme” kısmı şöyleki:
“Analizlerimizin gösterdiği üzere Türkiye’nin en yakıcı ve baskıcı devirlerinde dahi barış gündemine ve temel siyasi haklara olan takviye yüzde 30’ların altına inmemiştir. Üstelik bir daha çabucak her devirde bu hususta gri alanda kendini tanım eden yüzde 20’lik bir blok bulunmaktadır. Lakin ne yazık ki 40 yıldır süren çatışma ortamının sorunun tanımlanmasında da tahlil tekliflerinde de hala etnik kimlik ve siyasi tercihler ana belirleyici olarak durmakta. Önderlerin duruşundaki rastgele bir yumuşama toplum nezdinde de karşılık bulabilir. Bu sorunun uzlaşı içeren telaffuz ve tavırlarla ele alınması ve partiler üstü bir uzlaşma ile çözülmesi toplumun büyük bir çoğunluğunun desteklediği (ya da en azından karşı çıkmadığı) bir müzakere gündemine öncülük edebilir. Üstelik Kürt meselesinin yakıcı bir sorun olarak görülmediği devirlerde bunu yapmak telaş ve endişelerin harekete geçtiği devirlerde yapmaktan epey daha mümkündür. Parti aidiyeti açısından bir öbür değerli nokta da Kürt probleminin başkan telaffuz ve tavırlarından kaynaklanan ‘taktiksel’ araçsallaştırılmasıdır. Tahliller seçmenlerin sıklıkla bu mevzudaki duruşlarını muhalif olarak tanımladıkları partinin siyasetlerinin aksisi olarak tanımladıklarını göstermekte. Bu açıdan CHP’li seçmenin duruşunun mümkün barış süreçlerinde belirleyici olabileceğini belirtmek gerekir. CHP’li seçmenin güvenlik odaklı tahlillere verdiği takviyede bölünmüş olması bu bölümün barış süreci konusunda sanıldığından daha kolay ikna edileceğine lakin demokratik haklar konusunda daha epey bilgilendirilmesi ve dayanakları için çalışılmasının gerekliliğine işaret etmektedir.
KONDA Şubat 2022’deki çalışmasında iştirakçilere Kürt sıkıntısının tahlilinde hangi kurumların katkı sağlayacağını sormuştur. Grafik 13’ün gösterdiği üzere bu mevzunun en kıymetli aktörü hala Cumhurbaşkanlığı olarak görülmektedir (katılımcıların yüzde 45’i). Ama ikinci değerli kurum hâlâ Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir. Meclis’te oluşturulacak bir komitenin barış süreci için olumlu katkı sağlayacağını düşünen kıymetli bir kesim vardır (katılımcıların yüzde 38’i). Tüm bu müşahedelere karşın barış çalışmalarının beraberinde ‘tedbirli bir iyimserlikle’ yapılması gerektiğinin altını da çizmekte yarar var. Çatışmalar ne kadar uzun sürerse şiddet içeren tahlilleri destekleyen kısımların durumları da o kadar sertleşir, bu kesitleri barış çalışmalarına dahil etmek o derece zorlaşır. Türkiye’de de 40 yılı aşkın müddettir devam eden ve binlerce hayata mal olmuş bu meselede ikna edilmesi sıkıntı olan yaklaşık yüzde 55’lik bir kümeden kelam edebiliriz. Bu kesitin büyük bir çoğunluğunun kendini etnik olarak Türk olarak tanımlayan kesim olduğunu ve bu kısmın tarihî olarak siyasi seçkini oluşturduğunu göz önünde bulundurduğumuzda önümüze çıkan tablonun zorlayıcılığını da kabul etmek gerekli.
‘BU KISMIN İKNASI İÇİN YENİ LİSAN ÜRETİLMELİ’
Bu açıdan bilhassa Sevr Paranoyası olarak bilinen ülkenin bölünmesi kaygısının bertaraf edilmesi üzerine çalışmalar geliştirmek gerekmektedir. Yine bu bölümün kaygılarının dinlenmesi, farklı bölümlerle bir ortaya getirme çalışmalarının planlanması ve bu kısmın iknâsı için yeni bir lisan üretilmesi değerlidir. şüphesiz bu süreçte Türkiye’nin dış siyaseti ve Suriye’deki gelişmelerin zorlayıcı lakin Kürt sorunun artık bir ulus ötesi boyutunun da olduğu gerçeğinin de kabulü gerekmektedir. Çatışma tahlilinde sorunun reddedilmesi tahlil için gereken diyalog yollarının açılması konusunda sorun yaratır. ötürüsıyla, Kürtlerin bilhassa kamusal alanda yaşadıkları sıkıntıların demokratik bir ortamda tartışılmasının önünün açılması gerekmektedir.
‘DEVAM EDEN BİR ÇATIŞMA ORTAMI EN ÇOK YENİ KUŞAKLARIN GELECEĞİNİ KARARTACAK’
Yine bu açıdan bakıldığında literatürde ‘çatışma tuzağı’ (conflict trap) denilen çatışmanın uzun vadeli ekonomik problemlere niye olurak toplumsal dokuya ziyan veren süreçler yarattığına değinmek gerekir. Akademik çalışmalardan biliyoruz ki müzakere ile sonlanan çatışmaların kıymetli oranda çıktısı demokrasi, barış ve refah olmaktadır. Ne yazık ki çalışmamız bilhassa genç jenerasyonun Kürt sorunun tahliline dair inancının zayıf ve demokratik tahlil yollarına dair takviyesinin düşük olduğunu göstermektedir. Bu tahminen de gençlerin gerçek manada barış ortamında hiç yaşamamış olmalarından kaynaklanıyor olabilir. Bu açıdan da gençlere özel çalışmalar geliştirilmesinin aciliyeti ve kıymetini belirtmeliyiz. Bu bahiste önderlere de kıymetli misyonlar düşmektedir. Yeni jenerasyonlara barış ortamının en çok kendilerine huzur, inanç, özgürlük ve ekonomik fırsat olarak döneceği anlatılmalıdır. Kürt meselesinin artık hudutlar ötesi olduğu gerçeği de göz önünde bulundurulduğunda barışın ekonomik katkısının katlanacağı da hatırlatılmalıdır. Şu anda tehdit olarak görülen süreçlerin farklı bakış açılarıyla fırsat olarak görülmesi sağlanabilir. Suriye ve Irak’ta genç iş insanlarının değerli yatırımlara imza atabileceği ve dönüşen Ortadoğu coğrafyasında hâkim öge rolü oynayabilecekleri konusunda ikna edilebilirler. Aksi taktirde, devam eden bir çatışma ortamı en çok yeni jenerasyonların geleceğini karartacaktır.”
Raporun tanıtımı bugün İstanbul’da düzenlenen bir görüşmede anlatıldı.
Toplantının açılış konuşmasını Barış Vakfı’ndan Hakan Tahmaz yaptı. Tahmaz şunları söylemiş oldu: “Bir yıldır barışın imkanlarını ve imkanlarını nasıl çoğaltırız sorusuna yanıt bulmaya çalışıyoruz. STK’lar, barış çalışmaları yürütenler olsa ne yapabilir meselesine karşılık aramaya çalıştık. Tahlil sürecinde çıkardığımız sonuçlar üzerine STK’larla ne yapabiliriz üzerine tartıştık. Türkiye önümüzdeki yıl bir seçime girecek. Bu Türkiye ve Kürt sorunun tahliline yönelik kıymetli bir seçim olacak. Biz Kürt sorunun tahliline ait konuşmak istedik. Sivil toplum bugün ne yapmalı? Helalleşme nedir, ne yapılabilir, nasıl bir yol izlenebilir sorularına karşılık aramaya çalışacağız. Yüzde 35 olan barış umuduna nasıl katkı sağlarız. Bunun üzerine baş yoracağız.”
‘YAKICI BİR SORUN OLMA NİTELİĞİNİ YİTİRMEDİ’
Raporun sunumunu yapan Prof. Dr. Ayşe Betül Çelik, barış masasının niye terk edildiğine dair biroldukca akademik çalışma ve uzman görüşü yayınlandığını lakin barış sürecinin sonlanması ya da en âlâ haliyle rafa kaldırılmasının toplumdaki yankıları hakkında hala hayli fazla bir bilgiye sahip olmadıklarını söylemiş oldu. Dahası Temmuz 2016 darbe teşebbüsü daha sonrası iki yıl mühletle yaşanan olağanüstü hâl periyodu ve daha sonrasındaki Kürt siyasi seçkinlerine ve Kürt belediyelerine karşı yürütülen cezalandırıcı hukuk süreci ve daralan demokratik siyaset ortamının Kürt meselesine dair algıları nasıl etkilediğine dair de fazlaca az çalışma olduğunu belirten Çelik, kelamlarına şöyleki devam etti:
“Bu araştırmaya temel teşkil eden KONDA bilgileri göstermektedir ki güvenlikçi/askeri tahlil, Kürt sıkıntısının bilhassa kendisini etnik olarak Türk olarak tanımlayan kümeler içinde ehemmiyetini yitirmesine niye olmuştur. Bu kümelere bakılırsa Kürt sorunu Türkiye’nin eğitim, enflasyon, göçmenler, demokratikleşme, kadın-erkek eşitliği üzere bir epey yakıcı sıkıntısının gerisinde gelmektedir. Aşağıdaki tabloda da görülebileceği üzere Ocak 2020 itibariyle Türkiye’nin yalnızca yüzde 12’si öncelikli sorun olarak Kürt sıkıntısını görmektedir. Fakat kendisini etnik olarak Kürt olarak tanımlayanlar içinde bu oran yüzde 40’lara kadar çıkmakta, Halkların Demokratik Partisi (HDP) seçmenleri içinde ise yüzde 60 oranına yaklaşmaktadır. Bu çalışma Kürt sorunun nazaranceli olarak gündemden düştüğü fakat gerek Türkiye’nin demokratikleşmesi gerek eşit ve adil bir vatandaşlık hasreti açısından yakıcı bir sorun olma niteliğini yitirmediği bir periyotta kaleme alınmış ve bu biçimdesi bir periyotta Kürt sorunun tahlili konusunda ne cins bir siyasi alanın ve hangi imkanların mevcut olduğunun tartışılmasını hedeflemiştir.”
‘AYRI DEVLET FİKRİ YÜZDE 30’
“Bu çalışmada biz Türkiye’de Kürt sorunun tarifine dair farklılıkları, tahlile yönelik temel tavırları, kültürel ve siyasi haklar konusundaki farklı kümelerin yaklaşımlarını tahlil etmeye ve bu tahlilden yola çıkarak kalıcı ve sürdürülebilir bir barış siyasetinin nasıl inşa edileceğini tartışmaya çalıştık” diyen Çelik, raporun “Kürt Probleminin Kökeni ve Telaş Siyaseti” başlıklı kısmını ele alarak şöyleki devam etti:
“Barış süreçlerinin gerekli dayanağı bulamamasının en kıymetli niçinlerinden birisi çatışma hayatış kesitlerin çatışmanın tabiatını; yani çatışmaya niye olan sebepleri, çatışmanın taraflarını ve çatışma tarihçesini farklı tanımlamalarıdır. Türkiye’de de durum bu açıdan çatışma yaşayan öbür ülkelerden farklı değildir. Çatışmanın farklı tanımlanması doğal olarak barışın nasıl olacağının da farklı tanımlanmasına niye olur. Barış sürecinin (resmi olarak) birinci başladığı 2009 yılından yaklaşık bir yıl daha sonra Nisan 2010’daki araştırmada KONDA iştirakçilere ‘Güneydoğu ve Kürt sorunu Kürtlerin farklı bir devlet kurmak istemesinden kaynaklanıyor’ sorusuna ne derece katıldıklarını sormuştur. Yanıtlar iştirakçilerin yarısından birçoklarının (yüzde 55) bu algıya sahip olduğunu göstermektedir. Bu oran kendini Türk olarak tanımlayanlarda daha yüksektir (yüzde 58,54). Türk olmayan iştirakçilerde (ki bunun büyük çoğunluğunu kendisini Kürt olarak tanımlayanlar oluşturmakta) ‘ayrı devlet’ fikrinden kaynaklı olduğuna olan takviye yüzde 30’larda kalmaktadır. Daha ayrıntılı bir tahlil yaptığımızda, Kürtlerin sorunu ‘ayrılıkçılık’ olarak gördüğüne dair delil epey zayıf kalmaktadır. Çok net bir biçimde kendisini Kürt ve Türk olarak tanımlayanların algı ve telaffuzlarda kıymetli oranda ayrıştığını görmekteyiz.”
‘CHP’Lİ SEÇMEN SAVAŞ LİSANINA KARŞI ÇIKMAYA BAŞLADI’
Barış sürecinin sona erip çatışmaların tekrar yükseldiği periyoda baktıklarında periyodun karamsar ortamını yansıtan bir tablo ile karşılaştıklarına dikkat çeken Çelik, kelamlarına şu biçimde devam etti: “Kürt sıkıntısının tahlili için, tek yol terörü yok etmektir’ cümlesine ne derece katıldıkları sorulduğunda iştirakçilerin yarısından fazlasının bu yargıyı desteklediği gözlemlenmektedir (3402 iştirakçinin 1941’i yani yüzde 57,05’i bu cümleye “doğru” ya da “kesinlikle doğru” cevabını vermiştir). Ama bu soruyu parti seçmenleri bazında incelediğimizde değişik bir sonuçla da karşılaşmaktayız. Bu karşılığı destekleyen ve barış sürecinin sıkı destekçileri olan AK Parti seçmelerinin sorunun ‘terörü yok etmekle’ çözümleneceğine dair inancı artarak MHP seçmeni çizgisine yaklaşırken, CHP’li seçmenlerin kısmen de olsa ‘savaş’ lisanına karşı çıkmaya başladığı gözlenmektedir. Seçmenlerin kendi partilerinin barış/çatışma telaffuzlarından etkilendiği görülmektedir. Bu sonuç bu araştırmanın dikkat çekmek istediğimiz değerli bulgulardan birisidir. Türkiye kamuoyunda nazarance olarak ufak bir kısmın parti siyasetinden bağımsız net fikirleri vardır ve parti telaffuzlarının nasıl kurulduğu bu sorunun kamuoyu tarafınca nasıl anlaşıldığı konusunda kritik bir değere sahiptir. Kürt probleminin devam etmesi siyasi kutuplaşmayı, siyasi kutuplaşma da Kürt meselesinin devam etmesini beslemektedir. Bu mevzuda partiler üstü bir telaffuzun ve uzlaşmanın varlığı sorunun tahlilinde son derece ehemmiyet arz etmektedir.
‘TÜRKLERİN SEVR PARANOYASI’
Eylül 2015 KONDA çalışmasında iştirakçilere bir de açık uçlu olarak ‘Kürt sıkıntısını çözmek için ne yapmalıyız?’ sorusu yöneltilmiştir. Bu cevapları ‘güvenlik eksenli,’ ‘demokrasi eksenli,’ ‘ekonomik eksenli’ ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın 2015 daha sonrası kısa müddetli vurgu yaptığı ‘ortak din’ eksenli tahliller olarak kategorileştirdiğimizde iki kıymetli bulgu dikkat çekmektedir. İştirakçilerin en epey söylemiş oldukleri formüller güvenlik ve demokrasi eksenli tahlillerdir. Bu da 2010’daki çizgiye emsal bir çizgi olmakla bir arada bu periyodun çatışmalı bir periyot olduğu göz önünde bulundurulduğunda yaşanılan problemlere karşın demokratik tahlillerden vazgeçilmediğini görmek fotoğrafın olumlu yanıdır. 1980’lerin ekonomik tanımlamaları ve tahlilleri ve Erdoğan’ın kısa periyodik vurgu yaptığı dini tahliller halk nezdinde pek dayanak görmemektedir. Karşılıklara parti seçmeni bazında bakıldığında ise CHP seçmeninin güvenlik telaffuzlarına karşı bir çizgide olduğu görülse de Kürt meselesinin demokratik tahliline de fazlaca net bir dayanağı olmadığı ortaya çıkmaktadır. Burada CHP’li seçmenin duruşunun kritik olduğunun da altı çizilmelidir. CHP’li seçmenin güvenlik odaklı tahlillere verdiği takviyede bölünmüş olması bu kesitin barış süreci konusunda sanıldığından daha kolay ikna edileceğini ama demokratik haklar konusunda daha fazlaca bilgilendirilmesi ve takviyeleri için çalışılmasının gerekli olduğuna işaret etmektedir. Çatışmaların güvenlik eksenli tanımlanmalarının altında sıklıkla endişeler yatar (ülkenin dış mihraklarca bölüneceği korkusu). Barış sürecinin sekteye uğramasından yaklaşık beş yıl daha sonra Ocak 2020’deki duruma baktığımızda da bu kaygıların ağır bir biçimde toplumda var olduğunu görmekteyiz. İştirakçilerin ‘Türkiye’nin bölünmesinden korkuyorum’ tabirine ne derece katıldıklarına baktığımızda birçoklarının fakat bilhassa Türklerin bu tabire dayanak verdiğini görüyoruz. Sevr paranoyasının varlığı otoriter siyasi aktörler tarafınca beka siyasetinin tüm toplumsal kriz devirlerinde harekete geçirilebilmesini ve Türkiye’nin demokratikleşmesinin bir türlü tamamlanamayan bir proje olarak kalmasını kolaylaştırmaktadır.”
Fotoğraflar: Ferhat Yaşar
‘KÜRT VATANDAŞLARIN KAMUSAL ALANDA YAŞADIĞI AYRIMCILIK’
Raporun “Ayrımcılık ve Toplumsal Kutuplaşma” kısmını ele alan Çelik, “Kürt sorunu üzere etnik çatışma olarak isimlendireceğimiz çatışmalarda çatışmalı süreç devam ettiği sürece çatışmaya taraf olmuş halk bölümlerinde birbirlerine karşı olumsuz his, niyet ve davranış kalıplarının gelişmesi ve bunların giderek sertleşmesi çatışmalı süreçlerin modülüdür. beraberinde bu olumsuz kalıplar sürdüğü sürece barış süreçlerini başlatmak da devam ettirmek de zordur. Akil Beşerler Heyeti raporlarının ve akademik çalışmaların da ortaya koyduğu üzere çatışma ekseni Türk-Kürt fay çizgisiyle sonlu kalmamakta, Türkiye’de birfazlaca küme içinde ama bilhassa Aleviler-Sünniler ve AK Parti seçmenleri-karşıtları içinde toplumsal kutuplaşma gözlemlenmektedir. KONDA Nisan 2010 anketlerine baktığımızda genel olarak toplumsal seviyede etnik farklılıkların kabulüne dair datalara rastlayabiliyoruz. İştirakçilere öteki etnik kümeden bireyleri evlilik yoluyla ailelerine kabul etmeye ne derece olumlu baktıkları sorulduğunda bu fikir genel olarak olumlu karşılanmaktadır (kendini hem Türk tıpkı vakitte Kürt olarak tanımlayanlarda bu oran yüzde 60’larda). Eylül 2012’de iştirakçilere bu sefer kendilerinden farklı/benzer şahıslara ne derece güvendikleri sorulmuştur. Farklı olarak iştirakçiler ne kendilerine benzeri ne de kendilerinden farklı etnik kümelerdeki bireylere güvenmektedirler. İştirakçilerin kendinden olana inancı yüzde 30 civarlarında iken öteki etnik kümeden olanlara olan inanç yüzde 20 civarındadır. Kendini Kürt olarak tanımlayanlarda itimat oranı biraz daha fazla olmakla birlikte bir daha de kümeler ortası itimadın çok düşük olduğu ortadadır. Emsal bir fotoğraf Eylül 2015 çalışmasında da ortaya çıkmaktadır. Bu kısmın datalarını değerlendirdiğimizde Türkiye’de son senelerda yaşanan kutuplaşmanın Kürt sıkıntısının kamusal ve özel alanda yaşanan ayrımcılık pratiklerini manaya konusunda da bir ayrışma yarattığı gözlemlenmektedir. Aile üzere özel alanlarda farklılığa karşı çıkmama yüksek oranlarda olsa da Kürt vatandaşların kamusal alanda yaşadığı ayrımcılığa dair inançta bir farklılaşma vardır. Bu açıdan bakıldığında barış çalışmalarının bilhassa Türk ve Kürt kısımlarda ayrımcılık algısındaki farklılığın araştırılmasına yönelmesi bu meselelerin toplum nezdinde konuşulması ismine yarar sağlayacaktır” diye anlattı.
‘TÜRKLERİN YÜZDE 35’İ ANADİLDE EĞİTİMİ DESTEKLİYOR’
Raporun “Kültürel Haklar ve Tanınma Sorunu” ise şöyleki: “Kürtlerin en temel eşit vatandaşlık taleplerinden biri anadilde eğitim hakkıdır. KONDA’nın Nisan 2010 yılında gerçekleştirdiği araştırmada Kürtlerin anadilde eğitim almasına yönelik yüzde 41 oranında bir toplumsal dayanak vardır. Bu soruyu etnik kimlik ve yaş üzerinden tahlil ettiğimizde kendini Türk olarak tanımlayanların yaklaşık yüzde 35’inin ana lisanda eğitim hakkını gerçek bulduğunu görmekteyiz. Yaş üzerinden baktığımızda ise 18-28 yaş ortası o devirde genç olan nüfusun anadilde eğitim hakkına başka yaş kümelerine oranla daha fazla olumsuz tavır aldığını görmekteyiz. bir daha birebir bilgiye parti kimliği üzerinden baktığımızda Kürtlerin o dönemki siyasi temsilcisi olan BDP’ye oy verenlerin neredeyse tamamının ana lisanda eğitim hakkını desteklediğini ve AK Parti’ye oy verenlerin anadilde eğitim hakkı konusunda daha olumlu bir tavır sergilediklerini, MHP’ye oy verenlerin en çok karşı çıkanlar olduğunu ve CHP’ye oy verenler içinde da takviyenin düşük olduğunu görmekteyiz. Bir başka deyişle periyodun siyasi iklimini yansıtır bir biçimde bu temel talebe siyasi seviyede en çok dayanak AK Partiye ve BDP’ye oy verenlerden gelmektedir.
Ocak 2020’de KONDA tarafınca görüşmecilere Kürt çocuklarının ana lisanda eğitim hakkını destekleyip desteklemediklerini sorulmuştur. Anadilde eğitime yönelik dayanağın bu vakitte de tıpkı 2010 yılında olduğu üzere bir daha yüzde 40’lar düzeyinde seyrettiğini söz etmek gerekir. Bu bahisle ‘ilgilenmediğini’ söyleyenlerin oranı ise her iki periyotta de yüzde 16 civarındadır. Bir başka deyişle 10 yıllık vakit sürecinde anadilde eğitim konusunda toplumsal değişim yaşanmamıştır. Bu noktada kültürel haklar konusunda toplumun yüzde 40’lık bir kısmının bu hakları desteklediğini, en düşük orana sahip MHP seçmeninde bile bu oranın yüzde 20’lerde olduğunun altını çizmekte yarar vardır. Bu takviyenin partilerin siyasi tavrına göre yer değiştirdiğini de tez edebiliriz.”
‘TÜRKLERİN YÜZDE 60’I SEÇİLMİŞ İDARE MİSYONDAN ALINMAMALI’
‘Siyasal haklar’ kısmında vatandaşların temsiliyet haklarındaki algılarına baktıkların tabir eden Çelik, “KONDA’nın Eylül 2019’da yaptığı araştırmada seçilmiş bireylerin bakılırsavden alınmasının yanlış olduğunu düşünenlerin oranı yüzde 63 iken, bu pratiği onaylayanların oranı yalnızca yüzde 20 civarındadır. Oy verilen parti üzerinden dağılıma bakıldığında bunu en epey onaylayanların MHP’ye oy verenler olduğu (yüzde 30), ikinci sırada AK Parti’ye oy verenlerin geldiği (yüzde 29), en düşük oranların ise CHP’ye oy veren seçmenler içinde olduğu görülmektedir (yüzde 9). Etnik kimliğe bakılırsa baktığımızda genel olarak sorulduğunda kendisini Türk olarak tanımlayanların yüzde 60’ı, Kürt olarak tanımlamayanların ise yüzde 73’ü seçilmiş idarenin nazaranvden alınamayacağını düşünmektedir. Lakin birebir değişken Diyarbakır, Van, Hakkâri üzere vilayetlerdeki seçilmiş belediye liderlerinin yerine kayyım atanması olarak sorulduğunda ise bu durum değişmektedir. Muhakkak kayyım atanamayacağını düşünenlerin oranı yüzde 18 iken, bunun gerçek bir uygulama olduğunu düşünenlerin oranı yüzde 38’dir. HDP’ye oy verenler içinde yüzde 10, CHP’ye oy verenler içinde yüzde 14, DÜZGÜN Parti’ye oy verenler içinde yüzde 37, AKP’ye oy verenler içinde yüzde 62 ve MHP’ye oy verenler içinde yüzde 66’dır. Tam da bu nokta Türkiye’nin temel demokrasi meselesinde Kürt sorunun bir kördüğüm oluşturduğunu göstermektedir. Seçilmiş yöneticiler bakılırsavden alınamaz diyen bir kamuoyu, seçilmiş yöneticiler Kürt olduğunda onların nazaranvden alınabileceğini daha yüksek oranlarda onaylamaktadır.”
TOPLUM, HÜKÜMETİN SURİYE SİYASETİNE NASIL BAKIYOR?
Çelik, raporun “Dış Siyaset ve Kürt Siyaseti” kısmında, hükümetin Suriye siyasetine değindi:
“Hemen her devirde Kürt sorunu Türkiye’nin iç siyasetini olduğu kadar dış siyasetini da belirleyen en değerli faktörlerden biridir. KONDA’nın Eylül 2019’da yaptığı çalışmalardan yola çıkarak hazırladığımız bilgilerin gösterdiği üzere hükümetin Suriye konusundaki siyasetini yalnızca yüzde 19’luk bir kesim desteklemekte ve yüzde 66’sı bu siyasete karşı çıkmaktadır. Üstelik enteresan bir biçimde Suriye siyasetine takviye AK Parti seçmeni içinde bile son derece düşüktür. AK Parti seçmeninin yalnızca yüzde 36’sı, MHP seçmeninin de yüzde 29’u bu politikayı desteklemektedir. CHP, GÜZEL Parti ve HDP seçmenleri bu siyasete karşı son derece eleştireldir. bir daha hükümetin dış siyaseti konusundaki Türkiye ortalaması MHP ortalamasına fazlaca yakın seyretmektedir. Fakat bu soru ‘Suriye’de Kürtlerin devlet kurması engellenmeli midir’ formunda sorulduğunda HDP seçmenleri hariç tüm başka partilere oy verenler bu ifadeyi kuvvetli bir formda desteklemektedir.”
‘KÜRT PROBLEMİNDE MÜZAKERE MASASINA DÖNÜLMELİ MİDİR?’
Çelik’in değindi bir öteki kısım ise raporun “Kürt Sıkıntıya Tahlil Yaklaşımları ve Müzakere Gündemi” kısmı. Buna göre toplumun tavrı şöyleki: “Dünyadaki etnik çatışmaların birçoğu devlet üniteleri ile silahlı örgütlerin konuşması yani müzakere formülü ile çözülmüştür. Biroldukça toplum bölümünce müzakere usulü, çatışma sürecinde düşmanlaştırılmış silahlı kesitleri yasallaştıran süreçler olarak görülür ve karşı çıkılır. Bu yüzden de müzakere öncesi ve sırasında başkanlar, toplumun bu önderler diyaloğunu kabul etmesi için uğraşmalıdır. Barış sürecinin bitip müzakere masasının terk edilmesinden daha sonra Mayıs 2016’da iştirakçilere ‘Sizce Kürt probleminde müzakere masasına dönülmelidir’ tabiri gerçek mu, yanlış mı?” sorusuna yanıt vermeleri istenmiştir. bu vakitte müzakerelere takviye yalnızca ufak halde düşmüş ve iştirakçilerin yüzde 28,30 civarı hala müzakereyi desteklediğini söz etmiştir. En büyük düşüş ise kendini Türk olarak tanımlayanlar içindedır (yüzde 20). Bu sonuçları parti destekçileri bazında incelediğimizde, MHP’li seçmenlerin yüksek bir oranda müzakerelere dönüşe karşı, AKP’li seçmenlerin onu takip eder biçimde biraz az bir farkla karşı, HDP’li seçmenlerin yüksek bir oranla müzakerelere dönüş taraftarı olduğunu ama CHP’lilerin orta bir noktada durduğunu görüyoruz. Aralık 2016’da Türkiye’de barış masası büsbütün kapanmış ve biroldukca kriz yaşanmışken iştirakçilere ‘Sizce Kürt sıkıntısını çözmek için ne yapılmalıdır?’ diye sorulmuştur. Bu soruya iştirakçilerin yaklaşık üçte biri tıpkı bundan evvelki tahlilde tabir ettiğimiz üzere ‘konunun muhatapları ile masaya oturup uzlaşma yoluna gidilmelidir’ karşılığını vermiştir. Ülkede 2015’ten daha sonra bir yıl ortasında yaşanan tüm aksiliklere karşın barışın muhataplarla konuşularak uzlaşmayla çözülmesini gerektiğini düşünen yaklaşık yüzde 33’lük bir kesitin olması bu raporun daha evvelki kısımlarında de altını çizdiğimiz yüzde 30-40’lık bir kümenin siyasi/kültürel hakları siyasal iklime bağlı olmadan desteklediğinin ve partiler üstü bir uzlaşma olduğu takdirde kıymetli oranda kamuoyu dayanağının olacağının bir öteki işaretidir. Lakin tıpkı soruda tahlil için müzakere/uzlaşma yoluyla tahlili savunanlar ortasında kendini Türk olarak tanımlayanlara baktığımızda oranın yüzde 25’lere inmekte olduğu görülmektedir. Soru ‘Sizce Türkiye PKK ile çaba için ne yapmalı?’ haline dönüştürülünce ise bu sorunun müzakere/uzlaşma yoluyla tahliline takviye yüzde 20’lere düşmektedir. Bu sonuçlar bize barış süreci yeniden başlatılırsa ya da rastgele bir aktör barış için adım atmak isterse, süreci başlatacak ya da sürece dahil olacak aktörlerin bilhassa kendini Türk olarak tanımlayan bölümü sürece dahil etmek için dikkatli bir lisan seçmesi gerektiğini göstermektedir.
‘PARTİLER ÜSTÜ BİR UZLAŞMA İLE ÇÖZÜLMELİ’
Çelik’in deklare ettiğı raporun “sonuç ve değerlendirme” kısmı şöyleki:
“Analizlerimizin gösterdiği üzere Türkiye’nin en yakıcı ve baskıcı devirlerinde dahi barış gündemine ve temel siyasi haklara olan takviye yüzde 30’ların altına inmemiştir. Üstelik bir daha çabucak her devirde bu hususta gri alanda kendini tanım eden yüzde 20’lik bir blok bulunmaktadır. Lakin ne yazık ki 40 yıldır süren çatışma ortamının sorunun tanımlanmasında da tahlil tekliflerinde de hala etnik kimlik ve siyasi tercihler ana belirleyici olarak durmakta. Önderlerin duruşundaki rastgele bir yumuşama toplum nezdinde de karşılık bulabilir. Bu sorunun uzlaşı içeren telaffuz ve tavırlarla ele alınması ve partiler üstü bir uzlaşma ile çözülmesi toplumun büyük bir çoğunluğunun desteklediği (ya da en azından karşı çıkmadığı) bir müzakere gündemine öncülük edebilir. Üstelik Kürt meselesinin yakıcı bir sorun olarak görülmediği devirlerde bunu yapmak telaş ve endişelerin harekete geçtiği devirlerde yapmaktan epey daha mümkündür. Parti aidiyeti açısından bir öbür değerli nokta da Kürt probleminin başkan telaffuz ve tavırlarından kaynaklanan ‘taktiksel’ araçsallaştırılmasıdır. Tahliller seçmenlerin sıklıkla bu mevzudaki duruşlarını muhalif olarak tanımladıkları partinin siyasetlerinin aksisi olarak tanımladıklarını göstermekte. Bu açıdan CHP’li seçmenin duruşunun mümkün barış süreçlerinde belirleyici olabileceğini belirtmek gerekir. CHP’li seçmenin güvenlik odaklı tahlillere verdiği takviyede bölünmüş olması bu bölümün barış süreci konusunda sanıldığından daha kolay ikna edileceğine lakin demokratik haklar konusunda daha epey bilgilendirilmesi ve dayanakları için çalışılmasının gerekliliğine işaret etmektedir.
KONDA Şubat 2022’deki çalışmasında iştirakçilere Kürt sıkıntısının tahlilinde hangi kurumların katkı sağlayacağını sormuştur. Grafik 13’ün gösterdiği üzere bu mevzunun en kıymetli aktörü hala Cumhurbaşkanlığı olarak görülmektedir (katılımcıların yüzde 45’i). Ama ikinci değerli kurum hâlâ Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir. Meclis’te oluşturulacak bir komitenin barış süreci için olumlu katkı sağlayacağını düşünen kıymetli bir kesim vardır (katılımcıların yüzde 38’i). Tüm bu müşahedelere karşın barış çalışmalarının beraberinde ‘tedbirli bir iyimserlikle’ yapılması gerektiğinin altını da çizmekte yarar var. Çatışmalar ne kadar uzun sürerse şiddet içeren tahlilleri destekleyen kısımların durumları da o kadar sertleşir, bu kesitleri barış çalışmalarına dahil etmek o derece zorlaşır. Türkiye’de de 40 yılı aşkın müddettir devam eden ve binlerce hayata mal olmuş bu meselede ikna edilmesi sıkıntı olan yaklaşık yüzde 55’lik bir kümeden kelam edebiliriz. Bu kesitin büyük bir çoğunluğunun kendini etnik olarak Türk olarak tanımlayan kesim olduğunu ve bu kısmın tarihî olarak siyasi seçkini oluşturduğunu göz önünde bulundurduğumuzda önümüze çıkan tablonun zorlayıcılığını da kabul etmek gerekli.
‘BU KISMIN İKNASI İÇİN YENİ LİSAN ÜRETİLMELİ’
Bu açıdan bilhassa Sevr Paranoyası olarak bilinen ülkenin bölünmesi kaygısının bertaraf edilmesi üzerine çalışmalar geliştirmek gerekmektedir. Yine bu bölümün kaygılarının dinlenmesi, farklı bölümlerle bir ortaya getirme çalışmalarının planlanması ve bu kısmın iknâsı için yeni bir lisan üretilmesi değerlidir. şüphesiz bu süreçte Türkiye’nin dış siyaseti ve Suriye’deki gelişmelerin zorlayıcı lakin Kürt sorunun artık bir ulus ötesi boyutunun da olduğu gerçeğinin de kabulü gerekmektedir. Çatışma tahlilinde sorunun reddedilmesi tahlil için gereken diyalog yollarının açılması konusunda sorun yaratır. ötürüsıyla, Kürtlerin bilhassa kamusal alanda yaşadıkları sıkıntıların demokratik bir ortamda tartışılmasının önünün açılması gerekmektedir.
‘DEVAM EDEN BİR ÇATIŞMA ORTAMI EN ÇOK YENİ KUŞAKLARIN GELECEĞİNİ KARARTACAK’
Yine bu açıdan bakıldığında literatürde ‘çatışma tuzağı’ (conflict trap) denilen çatışmanın uzun vadeli ekonomik problemlere niye olurak toplumsal dokuya ziyan veren süreçler yarattığına değinmek gerekir. Akademik çalışmalardan biliyoruz ki müzakere ile sonlanan çatışmaların kıymetli oranda çıktısı demokrasi, barış ve refah olmaktadır. Ne yazık ki çalışmamız bilhassa genç jenerasyonun Kürt sorunun tahliline dair inancının zayıf ve demokratik tahlil yollarına dair takviyesinin düşük olduğunu göstermektedir. Bu tahminen de gençlerin gerçek manada barış ortamında hiç yaşamamış olmalarından kaynaklanıyor olabilir. Bu açıdan da gençlere özel çalışmalar geliştirilmesinin aciliyeti ve kıymetini belirtmeliyiz. Bu bahiste önderlere de kıymetli misyonlar düşmektedir. Yeni jenerasyonlara barış ortamının en çok kendilerine huzur, inanç, özgürlük ve ekonomik fırsat olarak döneceği anlatılmalıdır. Kürt meselesinin artık hudutlar ötesi olduğu gerçeği de göz önünde bulundurulduğunda barışın ekonomik katkısının katlanacağı da hatırlatılmalıdır. Şu anda tehdit olarak görülen süreçlerin farklı bakış açılarıyla fırsat olarak görülmesi sağlanabilir. Suriye ve Irak’ta genç iş insanlarının değerli yatırımlara imza atabileceği ve dönüşen Ortadoğu coğrafyasında hâkim öge rolü oynayabilecekleri konusunda ikna edilebilirler. Aksi taktirde, devam eden bir çatışma ortamı en çok yeni jenerasyonların geleceğini karartacaktır.”