Yargıdaki torpil ve kayırmacılık, akademide tez konusu oldu Akademisyen Mesut Özel, doktora tezinde, kamunun beyaz yakalıları olarak tanımlanabilecek kaymakam, hâkim, savcı, denetmen üzere takımlara atanmalarda kayırmacı ilgileri oluşturan ağ ve süreçlerin araştırdı. Özel, doktora tezi için 29 bireyle odak küme ve derinlemesine görüşme yaptı. Tezde, görüşülen 29 kişinin hâkimlik ve savcılık imtihanları daha sonrasında yapılan güvenlik soruşturmasına takılmamak ve toplantıda kullanılan sözler münasebet gösterilerek elenmemesi için isimleri kodlanıyor.
Araştırma bulgularına göre bahse mevzu takımlara atama süreçlerinde yaygın kayırmacılık ağları ve alakaları tespit ediliyor. Bu kayırmacılık ağı ve münasebetleri ve bunların işleyişinde; güvenlik soruşturması, mülakat, referans üzere uygulama ve bağ sistemlerinin pek tesirli olduğu araştırma kararında ortaya çıkan bulgulardan biri olarak göze çarpıyor.
‘ATAMALARDA MÜNASEBETLER EPEY ETKİLİ’
Bulgular bahse mevzu atamalarda yasal düzenlemeler ve/veya bu düzenlemelerde yer alan boşluk ve muğlaklıkların bu çeşit bağlantıların yaygınlaşmasında pek tesirli olduğunu gösteriyor. bir daha araştırmadan elde edilen bulgulara bakılırsa, Türkiye toplumunda, toplumsal, kültürel, siyasal manada belli algı, anlayış ve “şefaat” gibisi inanışların kayırmacı ilgileri beslediği ve sürdürülmesini sağladığı tespit ediliyor.
Hazırlanan tezde, toplumsal rövanşist bir kutuplaşma döngüsü, bireylerin birbirlerine ve kurumlara güvensizliği, kamusal siyasal işleyişte aksaklıklar üzere değerli sonuçları olan kayırmacı alakaların, etno-dinsel, cinsiyetçi, sınıfsal, ideolojik biroldukca tahakkümün süregitmesine yol açtığı görülüyor. Buna nazaran liyakat temelli tahlillerin tam manasıyla bir (pür) adaleti sağlamasa da kısa vadede en değerli ve tesirli tahlil olacağı ve bu ötürümla Türkiye toplumsal/siyasal alanındaki biroldukça sorunu önleyeceği üzere sonuçlara ulaşıyor.
Bu çalışmada, bilhassa kamuda işe alınmada, tayin ve terfide liyakat ve hakkaniyet yerine öne çıkan; kayırmacılık, klientalizm, favoritizm, partizanlık, patronaj, bossing, kronizm, nepotizm, tribalizm üzere farklı kavramlarla tanımlanabilen toplumsal münasebet modeli sosyolojik bir bakış açısıyla irdeleniyor.
Çalışmaya katılan iştirakçilerden kimileri kaymakamlık, hâkim-savcılık takımlara başvurup mülakat imtihanlarında elenenler ve atamaların adaletsiz kriterlerle yapıldığına inandığı için eleneceğini düşünerek bu üzere takımlara hiç müracaat yapmayıp mesleklerini kamuda farklı takımlarda yahut özel kesimde sürdürüyor.
15 TEMMUZ daha sonraSINDA YAŞANANLARIN TESİRİ
Öte yandan araştırma, bilhassa 15 Temmuz 2016 ve daha sonrası süreçte kamudan ihraç edilen on binlerce kamu çalışanının, kamuya bahse husus kayırmacı bağlantıların farklı bir formuyla/formlarıyla yerleştirildiği ya da en azından bu atamalarda liyakat anlayışının dikkate alınmadığı, artık ülkedeki tüm bölümler ve kurumlarca kabul edilen bir gerçeklik olduğuna dikkat çekiyor.
Görüşmeciler içinde kayırmacı ilgileri meşrulaştırmada bir prosedür olarak kullanılan, geçmişte-n yaratılan/icat edilen mağduriyetler ve bunun kararında oluşturulan, elinden alınanın yahut hak edilenin geri alınması halinde bir yaklaşım/inanışla ortaya çıkan ‘enaniyet’ anlayışı ve bu bağlamda bir rövanş alma ‘hakkı’ görüşmecilerde ve toplumda gözlemleniyor.
TOPLUM İÇSELLEŞTİRMİŞ
Dünya kıymetler araştırması datalarına de atıf yapılan çalışmada Türkiye’de itimat sıkıntısının açık bir biçimde görüldüğüne vurgu yapılıyor. Bu bilgiden hareketle Türkiye toplumunun çabucak her alanına yayılmış kayırmacı bağlantı modelinin toplumsal ilgilerde içselleştirilmesi ve bayağı/olağan bir durum halini almış olmasının ülkedeki inanç meselesiyle paradoksal alakası, ‘sosyal sermaye’ bağlamında incelenmeye ve anlaşılmaya çalışılıyor.
GÜVENLİK SORUŞTURMASI: NESNELLİKTEN UZAK, ÖZNEL YARGILARA DAYALI
Doktora tezinin ‘Bir Kayırmacılık Aracı (Enstrümanı) Olarak: Güvenlik Soruşturması İle İlgili Mevzuat’ başlıklı 4’üncü kısmında, güvenlik soruşturması uygulamasının ne manaya geldiği, nasıl uygulandığı, ne üzere değişikliklere uğradığının tespit edilmesi; bu uygulamanın hedefi, fonksiyonelliği, kullanım hali ve sonuçlarını anlamak açısından çok kıymetli ipuçları sunacağına işaret ediyor.
Gerek güvenlik soruşturmasında mahallinde yapılan araştırma gerekse bu araştırma kararında elde edilen dataların kıymetlendirilmesi süreci, bu araştırmayı ve daha sonrasında araştırma kararında elde edilen dataları kıymetlendirecek kişi yahut şahısların sübjektif görüşlerine, eğilimlerine, ahlak anlayışlarına bakılırsa değişebilecek mahiyette olması niçiniyle hukuksal boyutu ve objektifliğinin tartışılması gerektiğinin altı çiziliyor. Üstelik kişinin kayıtlı ikamet adresi ile fiilen ikamet ettiği adresinde yapılan araştırmanın sıklıkla o kişinin yakınları, komşusu, köylüsü, muhtarı üzere şahıslardan -ki alandan edinilen bulgular, bunun son senelerda yalnızca referanslara sorulması formunda gerçekleştiği yönündedir- alınan duyumlar ve sözlerin raporlaştırılmasından oluşacağı da göz önünde bulundurulduğunda, güvenlik soruşturmasının nesnellikten uzak, öznel yargılara dayalı olmasının kaçınılmaz olacağına işaret ediyor.
GÜVENLİK SORUŞTURMASININ BELİRSİZLİĞİ/HAYALETİ
Yapılan görüşmeler ışığında bu sistemin (güvenlik soruşturması) yaratılan kaygı iklimi üzerinde ne kadar tesirli olduğunu göstermesi açısından çok değerli olduğunu gösteriyor. Hatta güvenlik soruşturması kimi iştirakçiler tarafınca ‘hayalet’ olarak tanımlanıyor.
KİMSENİN GÖREMEDİĞİ BİR ‘MUAMMA’
Alanda olan durum yahut güvenlik soruşturmasına ait algının; meçhullükten kaynaklı bir ‘muamma’ durumu olduğu, kimsenin görmediği, şahit olmadığı ‘mistik’, rivayete dayalı bir durum halini aldığına dikkat çekilen bu çalışmada, kimi iştirakçilerin güvenlik soruşturmasında yaşadıklarını şöyleki anlatıyor:
Tezde ‘G10’ olarak kodlanan bir görüşmeci, Güvenlik Soruşturmasına ait şunları söylüyor: “Şimdi hocam bunu (güvenlik soruşturması) olağanda kimse bilmiyor, yani bu hayalet. Yani hayalet olarak, benim güvenlik soruşturması deyince daima o canlanır. Nitekim de öyledir yani insanın aklına güvenlik soruşturması deyince ne gelir işte adil sicil kaydı şudur budur değil mi? GBT sorgusu yani, resmi kayıtlar. Aslında bu biçimde bir şey değil yani ne bu güvenlik soruşturması, işin enteresan yanı da şu güvenlik soruşturmasından geçemediğiniz anda sizin niçin güvenlik soruşturmasından geçemediğinizi de açıklamıyorlar. İşte o anda insan ya bu hayalet kim diyor. Ne bu diyor yani bu güvenlik soruşturması nasıl bir şey? Nedir bu güvenlik soruşturması bilemedik.”
-‘G11’li görüşmeci ise şöyleki tanım ediyor: “Onun [güvenlik soruşturması] ne olduğunu kimse bilmiyor yani. Büsbütün insanları elemek için uydurdukları bir şey. Yani kimse gelip benim komşularıma bu kişi nasıldır diye sormadı. Yok diyorlar otel kayıtları yok bilmem ne, her şeyi kaydediyorlarmış işte ne bileyim.”
‘FACEBOOK’TA EŞİNİN ŞORTLU FOTOĞRAFINI KALDIRMIŞ’
‘Güvenlik Soruşturması Aracılığıyla Yaratılan Korku/Endişe; Tahakküm ve Kabulleniş’ başlıklı kısımda ise görüşmecilerin bu çalışmada yer almasından duydukları çekince ve hissettikleri endişeler şöyleki yer alıyor:
-‘OD’ olarak kodlanan bir görüşmeci: “Hocam, kusura bakmayın (…) Lakin ben geleceğimi düşünmek zorundayım, teknoloji artık fazlaca gelişti sesten kimlik tespit ediliyor hem konuşamam birebir vakitte kendime ait ayrıntıları veremem [görüşme sırasında istenen demografik bilgilerden bahsediyor]”
-“Şu anki mesken arkadaşım var E. 6.seferdir hâkimliğe [mülakat]giriyor ancak o bu tıp şeylerden korkar biraz. Güç yani ben, benim üzere açık olmaz [konuşmaz]…oldukca anlattım ikna edeyim diye lakin konuşmayacağını söylemiş oldu bana.”(G5)
-“Benim bir akrabam 60 küsur puanla atandı lakin abim 90’a yakın puanla atanamıyor yıllardır. Fakat ben de konuşmam zira geleceğimi düşünmek zorundayım, açıkçası bir şeylerin değişeceğini de düşünmüyorum. Geçen gün bir protesto vardı dershanenin önünde yapılan hiç kimse katılmadı.”(OD 1/D)
-“Yani benim arkadaşlarım var bu yola baş koyup da katiyen Facebook ta eşinin yani şortlu fotoğrafı var ise bunları kaldırmış yani beşerler. Bundan dolayı beni elerler diye. Kendi hesaplarını [sosyal medya] eşlerinin hesaplarını kapatan arkadaşlarım var yani. daha sonra kazananlara bakıyoruz biz işte kümelerde falan yazıyorlar ben kazandım falan diye. Baya araştırdık işte hepsinin Facebook’ta işte profil fotoğrafları bayraklı, işte Ak Parti’nin önünde, yok bir vekille, anlatabildim mi? bu biçimde şeyler yani.” (G11)
TAHAKKÜM VE VAZGEÇİŞ: CEHENNEM SİSTEMİ VE BUDALA SENDROMU
Çalışmanın ‘Güvenlik Soruşturması Aracılığıyla Yaratılan Korku/Endişe; Tahakküm ve Vazgeçiş’ kısmında kaymakamlık, hâkimlik, savcılık üzere takımlara aday olabilecek okulların ilgili kısımlarından mezun olan bilhassa genç kimselerin birçoğunda görülen, evvela referans ve onunla ilişkili olarak güvenlik soruşturması ve mülakat imtihanı üzere uygulamalardan kaynaklanan; çaresizlik, güvensizlik ve ümitsizlik ötürüsıyla, aslında okula başlarken hayalleri olan lakin son sınıfa hakikat yahut mezuniyet daha sonrasında vazgeçmeleridir.
-“Bir de daima duyuyorsunuz işte KPSS’ye gireceksin esasen yani okuldaki etkinliklere hiç girmemeniz gerekiyor yoksa sicil taraması yapılıyor. Yani daima bir manipüle ediliyorsunuz. Başarılı olsanız bile onlara daima maruz kalıyorsunuz hem aile tarafınca hem işte arkadaşlar tarafınca, e bir süre daha sonra o şey de oluyor, ben bu kadar taviz verdim ders çalıştım, gezmedim, arkadaşlarımla görüşmedim ancak mülakatta eleneceksem ben niçin bu kadar çalıştım. Orda bir adalet olmadığı inancı var.”(G8)
– “Herkes üzere yani okula başladığımda herkes üzere kamuyu düşünüyordum. ondan sonrasındasında bilhassa bu son sınıftan itibaren bu biçimde değişik hisler oluşmaya başladı kamuyla ilgili hani KPSS’nin sonuçsuz bir olay olduğu hani malumunuz… Yani genel olarak sisteme olan bir güvensizlik. Ben KPSS diyeyim de siz genel olarak tüm imtihanları [Kaymakam, Hâkim, Savcı v.d.] içine katın. Bizim ülkemizdeki işte bu sistem ben bunu cehennem olarak isimlendiriyorum, bizleri de köreltiyor.” (G9)
“Ben hoş güzel insanların nasıl telef olduğunu, nasıl dinlenmediğini, hoş fikirli görüşlerinin nasıl elinin karşıtıyla itildiğini vesaire gördükçe, birtakım şeylere de haliyle şahit pek, ben şunu düşündüm, dedim ki, birileri birilerine hizmet ediyor, yalnızca bir çark var ortada ve bu zincire bir halka istiyorlar, halka olmanı istiyorlar aslında o çark devlet çarkı değil birilerinin çarkı”.(G7)
Çalışmada, aslında bilişsel ve akademik olarak kâfi olduklarını düşünen ve bunu yazılı imtihanla kanıtlayan şahısların bahse bahis takımlara atanabilmek için kayırmacı uygulamaların ve bu türlü oluşturulan ağların içine tabiri caizse zorla itilmesi kararı ortasında bulundukları ruh hali, Dostoyevski’nin “Budala” romanından esinlenerek “Budala Sendromu” olarak isimlendiriliyor.
-“Sen de torpil aramak zorunda kalıyorsun zira adalet duygusu kalmıyor. Kendine sadakatin kalmıyor…” (G5)
GÜVENLİK SORUŞTURMASI SORUSU: BİZDEN Mİ?
Tezin çarpıcı kısımlarından olan ‘Güvenlik Soruşturmasının Güvenilmezliği ve Referans-lar-la İlişkisi’ kısmında, görüşmecilerin ‘bizden mi’ üzere sorularla karşılaştıklarını tabir ediyor.
Türkiye’de Hâkim/Savcı üzere takımlara atamalarda bilhassa 15 Temmuz süreci daha sonrası ‘güvenlik soruşturmaları’ pek değişik bir hal aldığını, yapılan görüşmelerde bu soruşturmalarda izlenen sistemin aslında hukuk devletiyle uyuşmayan tabiri caizse dedikodular üzerinden formlandığı tespit edildiğini, ‘Güvenilir’ şahıslara sormak formunda yürütülen güvenlik soruşturmalarında -güvenilir kişi olarak- ‘referans’ların en belirleyici öge oldukları saha araştırmalarında ortaya çıkan en değerli bulgulardan biri olduğuna vurgu yapılan tezde, bu referansların ise belli bir ideolojik/siyasi kimlik üzerinden şekillendiği/görünür olduğuna yer veriyor.
-“Sınavı kazandığım ortaya çıktığı vakit bizim baro lideriyle görüşmüştüm. “Mutlaka sizi de bize soracaklar natürel ki” dedi. Buradan ne anlıyoruz bir baro liderine soruluyor örneğin. Her Baro Liderine değil olağan ki. Bizim baro Liderimiz AKP’li hatta ortağı AKP milletvekili olan bir kişi. “Benim sizin hakkınızda makûs bir şey demem asla mümkün değil” dedi bana. Hatta fazlaca düzgün şeyler söyleyeceğimden emin olabilirsiniz dedi. Lakin bizden mi diye sorulursa bu soruya, bizden diyemem dedi bana. Yani kimlere soracaklarını çok uygun biliyorlar aslına bakarsan. bu biçimde bir ağları var diye düşünüyorum”. (G17)
GÜVENLİK SORUŞTURMASI AK PARTİ VİLAYET LİDERLERİNE SORULARAK YAPILIYOR
15 Temmuz daha sonrasında 2016’da gerçekleştirilen birebir alıma işaret eden iştirakçiler, ‘referanslar’ın mülakatlara nasıl tesir ettiğine yönelik çarpıcı sözler kullanıyor:
-“Benim girdiğim imtihanda Afyon’dan, 70’in üzerinde alan yalnızca bir kişi mülakatı geçti. Geriye kalan yani geçen altı bireyden biri yalnızca 70’i geçmişti başka beşi, 70’in altı hatta nasıl söyleyelim; 52, 43 falan o denli yani nasıl diyeyim 67, 68 falan değil baya önemli altta olan şahıslardı. Ve şöyleki değişik bir şey de söyleyeceğim. Bu altı şahıstan beşi MHP torpili ile girdiler”. (G17)
-“Ben birinci mülakata girdiğimde nitekim güzel referanslarım yoktu, acemiydik yani genciz bilmiyoruz işlerin nasıl yürüdüğünü ve o devir 2007’de sanırım, çabucak hemen bir kümenin tam hâkimiyeti yoktu. Yani şurada ülkücü de cemaatçi de Atatürkçü de vardı. Onun için her biri için başka farklı referans bulmak gerekiyormuş. Bana bu mülakatta hukukla ilgili sorular sordular, epey gergin bir ortam vardı haliyle zira herkes kendi listesindeki şahısları geçirmeye çalışıyordu ve sıkıntı iki soru sordular cevapladım lakin ortamdaki gerginlikten dolayı ben de gergindim ve geçemedim. Fakat daha sonra öğrendim ki kıymetli olan hakikat, kuvvetli referansmış ve yanlışsız referansı bulduktan daha sonra, mülakatta bana nereli olduğumu sordular, Samsunluyum dedikten daha sonra, uygun Samsun pidesi nerede yenir diye sordu biri, başkası pirinç nereden alınır, başkası beni bir kez Samsun’da kandırıp Rus pirinci sattılar dedi falan. Çok rahat bir ortamda geçti mülakat ve o mülakatta pek yüksek bir puan aldım geçtim mülakatı”. (G4)
-“Ben Hukuk Fakültesini birincilikle bitirdim ve benim istemememe ve inanmamama karşın hocalarım hâkimlik için referans gerektiğini ve benim için referans bulacaklarını bana söylemiş olduler. Yani onların da mezun ettikleri ve hâkim savcı olan birfazlaca öğrencileri var sonuçta. Ankara’da gittiğim bir hâkim bana güvenlik soruşturmasının parti vilayet [Ak Partiyi kastediyor] liderlerine sorularak yapıldığını söylemiş oldu. Yani mülakata alınacaklar mülakat öncesi doldurdukları güvenlik soruşturma formuyla kendi vilayetlerindeki parti teşkilatlarına soruluyormuş. Şahsen bana söylemiş oldu, bana referans olacak hâkim”. (G15)
-“İkinci girdiğim mülakat imtihanında 7 kişilik konseyin karşısına geçtim oturdum. Üyelerden yalnızca birisi bana soru sordu. Öteki üyelerden ikisi art çaprazımda bir yere dikkatlice bakıyorlardı. İmtihanların kamera kaydına alınmadığını biliyordum ancak sanki kayıt mı yapılıyor diye düşündüm. 2-3 dakika süren mülakat imtihanım boyunca dönüp oraya bakamadım. Çıkarken baktığımda sesi kısılmış bir televizyon olduğunu ve o sırada reklamların oynadığını gördüm. [gülüyor]. Bari keşke bir flaş haber olsaydı da onu izliyor olsalardı diye düşündüm”. (G3)
‘MÜLAKAT BÜSBÜTÜN BİR KILIF’
-“Ben bir örnek vereyim, ben duruşmadayım artık, daha ben de mülakat [kararımu] bekliyorum, daha kararı açıklanmamıştı. Ben sıradayım, bir avukat beyefendi de işte duruşması görülüyor. Hâkime hanım duruşma tarihi verecek [Avukat bey] dedi ki: ‘işte o tarihe vermeyin lütfen, ben işi bırakıyorum, avukatlığı’. Ben de Allah Allah dedim herbiçimde büsbütün bırakıyor, ‘Hâkim olacağım da’ dedi. Yani garanti kesin mülakatlar daha açıklanmamış, adam işi bırakmayı düşünüyor. Ben de dedim ki: ‘Avukat beyefendi mülakat sonuçları mı belirtildi?’ Yok dedi açıklanacak, işte şu kadar mühlet daha sonra açıklanacakmış, şöyleki bu biçimde… Ben ondan öğreniyorum, o aslına bakarsanız garanti görüyor ki işi bırakıyor”. (OD 2/İ)
-“Mülakat şu an büsbütün yargıya alınmak istenen bireyleri nasıl alabiliriz ismi altında bir kılıf üzere kullanılıyor. Ya da almak istemediğimizi nasıl almayız”. (G8)
-“Referans günümüzün Türkçesi en kibar haliyle torpil. Yani bu torpil daha epey akraba, nepotizm, hemşericilik yahut rastgele bir siyasi dernek, vakıf aracılığıyla aşikâr şahısların aşikâr nüfuzlarını kullanarak birilerini devlet kademesine getirmek (…) Evvelden hak eden bir ya da iki üç denemeden [mülakat] daha sonra alınıyordu. Lakin bu 2005’ten daha sonra yahut şu biçimde söyleyeyim 2007’den daha sonra büsbütün değişti. 2007’den daha sonra katiyen ve katiyen devlet dairelerine mülakatlı epeyce daha ağırlaştı, epeyce hayli daha farklı oldu…2007’den daha sonra bütün ergenlerde her bahiste yani lokal idareler olsun merkezi idare olsun, KİT’ler olsun hangi kurum olursa olsun yani özel şirketler dahi artık makul bir siyasi parti güdümünde. (G5)
İDEOLOJİLER DEĞİŞSE DE DEĞİŞMEYEN BİR OLGU OLARAK KAYIRMACILIK
Mülakat imtihanlarına ait CHP’li bir belediyede çalışan ve kurum ortasında yükselme imtihanında da mülakat tecrübesi olan G5’in tecrübesi mülakatların ve ötürüsıyla kayırmacılık konusunun, siyasi anlayış/yönetim değişse de değişmediğini ve mülakatın özü itibariyle neyi tabir ettiğini göstermesi açısından pek değerlidir.
-“Mülakat demek büsbütün adam kayırma, açık söylüyorum. hiç bir farkı yok [farklı partilerden bahsediyor]. Bana mülakatta [belediye’de kurum içi yükselme gayesiyle yapılan bir mülakat] Atatürk’le ilgili sorular sordular, Atatürkçü bir beşerim ben yani… En son … Belediyesine zabıta alımı oldu. Hepsinin içeride tanıdığı vardı ve partiden siyasi irtibatı vardı [CHP’yi kastediyor]. Yapılan zabıta imtihanında yoksulun çocuğu daha yüksek puan aldığı biçimde, CHP’li olduğu biçimde alınmadı lakin durumu epey yeterli güçlü CHP’li meclis üyesi ya da milletvekili kendi yeğenini zabıta yapıyor… CHP’nin genel lideri çıkıyor küme toplantısında, liyakat liyakat liyakat diyor. Fakat kolay küçük bir ilçe, belde belediye lideri kendi akrabalarını alıyor, bir milletvekilinin bir şeyini alıyor… Burada maddi güç ve pozisyon yani gerisindeki nüfuzunu hayli kullanıyor. Parti fark etmiyor. Yoksul gerisi olmayan giremiyor… Evvelden nasıl saltanat Padişahın çocuğu ise bugünde siyasini çocuğu motamot o denli devam ediyor”. (G5)
BAYANLARIN YAŞADIKLARI
Çalışmada, mülakat konusunda görüşülen bayanların gerek 28 Şubat ve daha sonrası süreçte gerekse günümüzde yaşadıkları tecrübelerine ait anlattıkları, makbul olanın her periyotta erkek gözünden/bakışından tespit edildiğini göstermesi açısından pek çarpıcıdır:
– Artık aslında kayırmacılığın öbür bir çeşidi mü diyeyim ne olarak söz edilir, başörtülü aslına bakarsanız kaymakam olamıyordunuz, o denli bir şey düşünme imkânınız yoktu, hâkim savcılıkları biz düşünemiyorduk ki başörtüsüyle, yasaktı. Bizim önümüzde tek yapabileceğimiz şey avukatlıktı… Başörtülü olmayan, namaz kılmayan, dindar olmayanlar avantajlıydı… Biz başörtüsüyle açık öğretim imtihanlarına bile alınmıyorduk eskiden”. (G2)
-“4 sefer Ankara’da mülakata katıldım hiç bir bayan kurul üyesi görmedim… Her mülakat öncesi mülakata uygun kıyafet, diz altında ve dar olmayacak etek alırdım. Alırken de geri getirdiğimde birkaç gün daha sonra daraltır yahut biraz kısaltır mısınız diye sorardım yani… Yasal olarak pantolon da giyebilirsiniz hani ancak epeyce az giyen gördüm onlarda uzun bluz yahut gömleklerle ancak”. (Kadın, G3)
-“Gitmedilk evvel hem referansın birebir vakitte herkes söylüyor yani, eteğin kısa olmasın, diz altında olsun kesinlikle, gömleğin kapalı olsun hâkim yaka olsun, stiletto topuk olmasın, mümkünse topuklu olmasın, yürürken ses çıkarmasın, takı takma en çok inci küpe tak falan”. (Kadın, G15)
Çalışma bu bağlamda bayanların kayırmacılık konusunda iki defa kaybettiklerine vurgu yapıyor.
Araştırma bulgularına göre bahse mevzu takımlara atama süreçlerinde yaygın kayırmacılık ağları ve alakaları tespit ediliyor. Bu kayırmacılık ağı ve münasebetleri ve bunların işleyişinde; güvenlik soruşturması, mülakat, referans üzere uygulama ve bağ sistemlerinin pek tesirli olduğu araştırma kararında ortaya çıkan bulgulardan biri olarak göze çarpıyor.
‘ATAMALARDA MÜNASEBETLER EPEY ETKİLİ’
Bulgular bahse mevzu atamalarda yasal düzenlemeler ve/veya bu düzenlemelerde yer alan boşluk ve muğlaklıkların bu çeşit bağlantıların yaygınlaşmasında pek tesirli olduğunu gösteriyor. bir daha araştırmadan elde edilen bulgulara bakılırsa, Türkiye toplumunda, toplumsal, kültürel, siyasal manada belli algı, anlayış ve “şefaat” gibisi inanışların kayırmacı ilgileri beslediği ve sürdürülmesini sağladığı tespit ediliyor.
Hazırlanan tezde, toplumsal rövanşist bir kutuplaşma döngüsü, bireylerin birbirlerine ve kurumlara güvensizliği, kamusal siyasal işleyişte aksaklıklar üzere değerli sonuçları olan kayırmacı alakaların, etno-dinsel, cinsiyetçi, sınıfsal, ideolojik biroldukca tahakkümün süregitmesine yol açtığı görülüyor. Buna nazaran liyakat temelli tahlillerin tam manasıyla bir (pür) adaleti sağlamasa da kısa vadede en değerli ve tesirli tahlil olacağı ve bu ötürümla Türkiye toplumsal/siyasal alanındaki biroldukça sorunu önleyeceği üzere sonuçlara ulaşıyor.
Bu çalışmada, bilhassa kamuda işe alınmada, tayin ve terfide liyakat ve hakkaniyet yerine öne çıkan; kayırmacılık, klientalizm, favoritizm, partizanlık, patronaj, bossing, kronizm, nepotizm, tribalizm üzere farklı kavramlarla tanımlanabilen toplumsal münasebet modeli sosyolojik bir bakış açısıyla irdeleniyor.
Çalışmaya katılan iştirakçilerden kimileri kaymakamlık, hâkim-savcılık takımlara başvurup mülakat imtihanlarında elenenler ve atamaların adaletsiz kriterlerle yapıldığına inandığı için eleneceğini düşünerek bu üzere takımlara hiç müracaat yapmayıp mesleklerini kamuda farklı takımlarda yahut özel kesimde sürdürüyor.
15 TEMMUZ daha sonraSINDA YAŞANANLARIN TESİRİ
Öte yandan araştırma, bilhassa 15 Temmuz 2016 ve daha sonrası süreçte kamudan ihraç edilen on binlerce kamu çalışanının, kamuya bahse husus kayırmacı bağlantıların farklı bir formuyla/formlarıyla yerleştirildiği ya da en azından bu atamalarda liyakat anlayışının dikkate alınmadığı, artık ülkedeki tüm bölümler ve kurumlarca kabul edilen bir gerçeklik olduğuna dikkat çekiyor.
Görüşmeciler içinde kayırmacı ilgileri meşrulaştırmada bir prosedür olarak kullanılan, geçmişte-n yaratılan/icat edilen mağduriyetler ve bunun kararında oluşturulan, elinden alınanın yahut hak edilenin geri alınması halinde bir yaklaşım/inanışla ortaya çıkan ‘enaniyet’ anlayışı ve bu bağlamda bir rövanş alma ‘hakkı’ görüşmecilerde ve toplumda gözlemleniyor.
TOPLUM İÇSELLEŞTİRMİŞ
Dünya kıymetler araştırması datalarına de atıf yapılan çalışmada Türkiye’de itimat sıkıntısının açık bir biçimde görüldüğüne vurgu yapılıyor. Bu bilgiden hareketle Türkiye toplumunun çabucak her alanına yayılmış kayırmacı bağlantı modelinin toplumsal ilgilerde içselleştirilmesi ve bayağı/olağan bir durum halini almış olmasının ülkedeki inanç meselesiyle paradoksal alakası, ‘sosyal sermaye’ bağlamında incelenmeye ve anlaşılmaya çalışılıyor.
GÜVENLİK SORUŞTURMASI: NESNELLİKTEN UZAK, ÖZNEL YARGILARA DAYALI
Doktora tezinin ‘Bir Kayırmacılık Aracı (Enstrümanı) Olarak: Güvenlik Soruşturması İle İlgili Mevzuat’ başlıklı 4’üncü kısmında, güvenlik soruşturması uygulamasının ne manaya geldiği, nasıl uygulandığı, ne üzere değişikliklere uğradığının tespit edilmesi; bu uygulamanın hedefi, fonksiyonelliği, kullanım hali ve sonuçlarını anlamak açısından çok kıymetli ipuçları sunacağına işaret ediyor.
Gerek güvenlik soruşturmasında mahallinde yapılan araştırma gerekse bu araştırma kararında elde edilen dataların kıymetlendirilmesi süreci, bu araştırmayı ve daha sonrasında araştırma kararında elde edilen dataları kıymetlendirecek kişi yahut şahısların sübjektif görüşlerine, eğilimlerine, ahlak anlayışlarına bakılırsa değişebilecek mahiyette olması niçiniyle hukuksal boyutu ve objektifliğinin tartışılması gerektiğinin altı çiziliyor. Üstelik kişinin kayıtlı ikamet adresi ile fiilen ikamet ettiği adresinde yapılan araştırmanın sıklıkla o kişinin yakınları, komşusu, köylüsü, muhtarı üzere şahıslardan -ki alandan edinilen bulgular, bunun son senelerda yalnızca referanslara sorulması formunda gerçekleştiği yönündedir- alınan duyumlar ve sözlerin raporlaştırılmasından oluşacağı da göz önünde bulundurulduğunda, güvenlik soruşturmasının nesnellikten uzak, öznel yargılara dayalı olmasının kaçınılmaz olacağına işaret ediyor.
GÜVENLİK SORUŞTURMASININ BELİRSİZLİĞİ/HAYALETİ
Yapılan görüşmeler ışığında bu sistemin (güvenlik soruşturması) yaratılan kaygı iklimi üzerinde ne kadar tesirli olduğunu göstermesi açısından çok değerli olduğunu gösteriyor. Hatta güvenlik soruşturması kimi iştirakçiler tarafınca ‘hayalet’ olarak tanımlanıyor.
KİMSENİN GÖREMEDİĞİ BİR ‘MUAMMA’
Alanda olan durum yahut güvenlik soruşturmasına ait algının; meçhullükten kaynaklı bir ‘muamma’ durumu olduğu, kimsenin görmediği, şahit olmadığı ‘mistik’, rivayete dayalı bir durum halini aldığına dikkat çekilen bu çalışmada, kimi iştirakçilerin güvenlik soruşturmasında yaşadıklarını şöyleki anlatıyor:
Tezde ‘G10’ olarak kodlanan bir görüşmeci, Güvenlik Soruşturmasına ait şunları söylüyor: “Şimdi hocam bunu (güvenlik soruşturması) olağanda kimse bilmiyor, yani bu hayalet. Yani hayalet olarak, benim güvenlik soruşturması deyince daima o canlanır. Nitekim de öyledir yani insanın aklına güvenlik soruşturması deyince ne gelir işte adil sicil kaydı şudur budur değil mi? GBT sorgusu yani, resmi kayıtlar. Aslında bu biçimde bir şey değil yani ne bu güvenlik soruşturması, işin enteresan yanı da şu güvenlik soruşturmasından geçemediğiniz anda sizin niçin güvenlik soruşturmasından geçemediğinizi de açıklamıyorlar. İşte o anda insan ya bu hayalet kim diyor. Ne bu diyor yani bu güvenlik soruşturması nasıl bir şey? Nedir bu güvenlik soruşturması bilemedik.”
-‘G11’li görüşmeci ise şöyleki tanım ediyor: “Onun [güvenlik soruşturması] ne olduğunu kimse bilmiyor yani. Büsbütün insanları elemek için uydurdukları bir şey. Yani kimse gelip benim komşularıma bu kişi nasıldır diye sormadı. Yok diyorlar otel kayıtları yok bilmem ne, her şeyi kaydediyorlarmış işte ne bileyim.”
‘FACEBOOK’TA EŞİNİN ŞORTLU FOTOĞRAFINI KALDIRMIŞ’
‘Güvenlik Soruşturması Aracılığıyla Yaratılan Korku/Endişe; Tahakküm ve Kabulleniş’ başlıklı kısımda ise görüşmecilerin bu çalışmada yer almasından duydukları çekince ve hissettikleri endişeler şöyleki yer alıyor:
-‘OD’ olarak kodlanan bir görüşmeci: “Hocam, kusura bakmayın (…) Lakin ben geleceğimi düşünmek zorundayım, teknoloji artık fazlaca gelişti sesten kimlik tespit ediliyor hem konuşamam birebir vakitte kendime ait ayrıntıları veremem [görüşme sırasında istenen demografik bilgilerden bahsediyor]”
-“Şu anki mesken arkadaşım var E. 6.seferdir hâkimliğe [mülakat]giriyor ancak o bu tıp şeylerden korkar biraz. Güç yani ben, benim üzere açık olmaz [konuşmaz]…oldukca anlattım ikna edeyim diye lakin konuşmayacağını söylemiş oldu bana.”(G5)
-“Benim bir akrabam 60 küsur puanla atandı lakin abim 90’a yakın puanla atanamıyor yıllardır. Fakat ben de konuşmam zira geleceğimi düşünmek zorundayım, açıkçası bir şeylerin değişeceğini de düşünmüyorum. Geçen gün bir protesto vardı dershanenin önünde yapılan hiç kimse katılmadı.”(OD 1/D)
-“Yani benim arkadaşlarım var bu yola baş koyup da katiyen Facebook ta eşinin yani şortlu fotoğrafı var ise bunları kaldırmış yani beşerler. Bundan dolayı beni elerler diye. Kendi hesaplarını [sosyal medya] eşlerinin hesaplarını kapatan arkadaşlarım var yani. daha sonra kazananlara bakıyoruz biz işte kümelerde falan yazıyorlar ben kazandım falan diye. Baya araştırdık işte hepsinin Facebook’ta işte profil fotoğrafları bayraklı, işte Ak Parti’nin önünde, yok bir vekille, anlatabildim mi? bu biçimde şeyler yani.” (G11)
TAHAKKÜM VE VAZGEÇİŞ: CEHENNEM SİSTEMİ VE BUDALA SENDROMU
Çalışmanın ‘Güvenlik Soruşturması Aracılığıyla Yaratılan Korku/Endişe; Tahakküm ve Vazgeçiş’ kısmında kaymakamlık, hâkimlik, savcılık üzere takımlara aday olabilecek okulların ilgili kısımlarından mezun olan bilhassa genç kimselerin birçoğunda görülen, evvela referans ve onunla ilişkili olarak güvenlik soruşturması ve mülakat imtihanı üzere uygulamalardan kaynaklanan; çaresizlik, güvensizlik ve ümitsizlik ötürüsıyla, aslında okula başlarken hayalleri olan lakin son sınıfa hakikat yahut mezuniyet daha sonrasında vazgeçmeleridir.
-“Bir de daima duyuyorsunuz işte KPSS’ye gireceksin esasen yani okuldaki etkinliklere hiç girmemeniz gerekiyor yoksa sicil taraması yapılıyor. Yani daima bir manipüle ediliyorsunuz. Başarılı olsanız bile onlara daima maruz kalıyorsunuz hem aile tarafınca hem işte arkadaşlar tarafınca, e bir süre daha sonra o şey de oluyor, ben bu kadar taviz verdim ders çalıştım, gezmedim, arkadaşlarımla görüşmedim ancak mülakatta eleneceksem ben niçin bu kadar çalıştım. Orda bir adalet olmadığı inancı var.”(G8)
– “Herkes üzere yani okula başladığımda herkes üzere kamuyu düşünüyordum. ondan sonrasındasında bilhassa bu son sınıftan itibaren bu biçimde değişik hisler oluşmaya başladı kamuyla ilgili hani KPSS’nin sonuçsuz bir olay olduğu hani malumunuz… Yani genel olarak sisteme olan bir güvensizlik. Ben KPSS diyeyim de siz genel olarak tüm imtihanları [Kaymakam, Hâkim, Savcı v.d.] içine katın. Bizim ülkemizdeki işte bu sistem ben bunu cehennem olarak isimlendiriyorum, bizleri de köreltiyor.” (G9)
“Ben hoş güzel insanların nasıl telef olduğunu, nasıl dinlenmediğini, hoş fikirli görüşlerinin nasıl elinin karşıtıyla itildiğini vesaire gördükçe, birtakım şeylere de haliyle şahit pek, ben şunu düşündüm, dedim ki, birileri birilerine hizmet ediyor, yalnızca bir çark var ortada ve bu zincire bir halka istiyorlar, halka olmanı istiyorlar aslında o çark devlet çarkı değil birilerinin çarkı”.(G7)
Çalışmada, aslında bilişsel ve akademik olarak kâfi olduklarını düşünen ve bunu yazılı imtihanla kanıtlayan şahısların bahse bahis takımlara atanabilmek için kayırmacı uygulamaların ve bu türlü oluşturulan ağların içine tabiri caizse zorla itilmesi kararı ortasında bulundukları ruh hali, Dostoyevski’nin “Budala” romanından esinlenerek “Budala Sendromu” olarak isimlendiriliyor.
-“Sen de torpil aramak zorunda kalıyorsun zira adalet duygusu kalmıyor. Kendine sadakatin kalmıyor…” (G5)
GÜVENLİK SORUŞTURMASI SORUSU: BİZDEN Mİ?
Tezin çarpıcı kısımlarından olan ‘Güvenlik Soruşturmasının Güvenilmezliği ve Referans-lar-la İlişkisi’ kısmında, görüşmecilerin ‘bizden mi’ üzere sorularla karşılaştıklarını tabir ediyor.
Türkiye’de Hâkim/Savcı üzere takımlara atamalarda bilhassa 15 Temmuz süreci daha sonrası ‘güvenlik soruşturmaları’ pek değişik bir hal aldığını, yapılan görüşmelerde bu soruşturmalarda izlenen sistemin aslında hukuk devletiyle uyuşmayan tabiri caizse dedikodular üzerinden formlandığı tespit edildiğini, ‘Güvenilir’ şahıslara sormak formunda yürütülen güvenlik soruşturmalarında -güvenilir kişi olarak- ‘referans’ların en belirleyici öge oldukları saha araştırmalarında ortaya çıkan en değerli bulgulardan biri olduğuna vurgu yapılan tezde, bu referansların ise belli bir ideolojik/siyasi kimlik üzerinden şekillendiği/görünür olduğuna yer veriyor.
-“Sınavı kazandığım ortaya çıktığı vakit bizim baro lideriyle görüşmüştüm. “Mutlaka sizi de bize soracaklar natürel ki” dedi. Buradan ne anlıyoruz bir baro liderine soruluyor örneğin. Her Baro Liderine değil olağan ki. Bizim baro Liderimiz AKP’li hatta ortağı AKP milletvekili olan bir kişi. “Benim sizin hakkınızda makûs bir şey demem asla mümkün değil” dedi bana. Hatta fazlaca düzgün şeyler söyleyeceğimden emin olabilirsiniz dedi. Lakin bizden mi diye sorulursa bu soruya, bizden diyemem dedi bana. Yani kimlere soracaklarını çok uygun biliyorlar aslına bakarsan. bu biçimde bir ağları var diye düşünüyorum”. (G17)
GÜVENLİK SORUŞTURMASI AK PARTİ VİLAYET LİDERLERİNE SORULARAK YAPILIYOR
15 Temmuz daha sonrasında 2016’da gerçekleştirilen birebir alıma işaret eden iştirakçiler, ‘referanslar’ın mülakatlara nasıl tesir ettiğine yönelik çarpıcı sözler kullanıyor:
-“Benim girdiğim imtihanda Afyon’dan, 70’in üzerinde alan yalnızca bir kişi mülakatı geçti. Geriye kalan yani geçen altı bireyden biri yalnızca 70’i geçmişti başka beşi, 70’in altı hatta nasıl söyleyelim; 52, 43 falan o denli yani nasıl diyeyim 67, 68 falan değil baya önemli altta olan şahıslardı. Ve şöyleki değişik bir şey de söyleyeceğim. Bu altı şahıstan beşi MHP torpili ile girdiler”. (G17)
-“Ben birinci mülakata girdiğimde nitekim güzel referanslarım yoktu, acemiydik yani genciz bilmiyoruz işlerin nasıl yürüdüğünü ve o devir 2007’de sanırım, çabucak hemen bir kümenin tam hâkimiyeti yoktu. Yani şurada ülkücü de cemaatçi de Atatürkçü de vardı. Onun için her biri için başka farklı referans bulmak gerekiyormuş. Bana bu mülakatta hukukla ilgili sorular sordular, epey gergin bir ortam vardı haliyle zira herkes kendi listesindeki şahısları geçirmeye çalışıyordu ve sıkıntı iki soru sordular cevapladım lakin ortamdaki gerginlikten dolayı ben de gergindim ve geçemedim. Fakat daha sonra öğrendim ki kıymetli olan hakikat, kuvvetli referansmış ve yanlışsız referansı bulduktan daha sonra, mülakatta bana nereli olduğumu sordular, Samsunluyum dedikten daha sonra, uygun Samsun pidesi nerede yenir diye sordu biri, başkası pirinç nereden alınır, başkası beni bir kez Samsun’da kandırıp Rus pirinci sattılar dedi falan. Çok rahat bir ortamda geçti mülakat ve o mülakatta pek yüksek bir puan aldım geçtim mülakatı”. (G4)
-“Ben Hukuk Fakültesini birincilikle bitirdim ve benim istemememe ve inanmamama karşın hocalarım hâkimlik için referans gerektiğini ve benim için referans bulacaklarını bana söylemiş olduler. Yani onların da mezun ettikleri ve hâkim savcı olan birfazlaca öğrencileri var sonuçta. Ankara’da gittiğim bir hâkim bana güvenlik soruşturmasının parti vilayet [Ak Partiyi kastediyor] liderlerine sorularak yapıldığını söylemiş oldu. Yani mülakata alınacaklar mülakat öncesi doldurdukları güvenlik soruşturma formuyla kendi vilayetlerindeki parti teşkilatlarına soruluyormuş. Şahsen bana söylemiş oldu, bana referans olacak hâkim”. (G15)
-“İkinci girdiğim mülakat imtihanında 7 kişilik konseyin karşısına geçtim oturdum. Üyelerden yalnızca birisi bana soru sordu. Öteki üyelerden ikisi art çaprazımda bir yere dikkatlice bakıyorlardı. İmtihanların kamera kaydına alınmadığını biliyordum ancak sanki kayıt mı yapılıyor diye düşündüm. 2-3 dakika süren mülakat imtihanım boyunca dönüp oraya bakamadım. Çıkarken baktığımda sesi kısılmış bir televizyon olduğunu ve o sırada reklamların oynadığını gördüm. [gülüyor]. Bari keşke bir flaş haber olsaydı da onu izliyor olsalardı diye düşündüm”. (G3)
‘MÜLAKAT BÜSBÜTÜN BİR KILIF’
-“Ben bir örnek vereyim, ben duruşmadayım artık, daha ben de mülakat [kararımu] bekliyorum, daha kararı açıklanmamıştı. Ben sıradayım, bir avukat beyefendi de işte duruşması görülüyor. Hâkime hanım duruşma tarihi verecek [Avukat bey] dedi ki: ‘işte o tarihe vermeyin lütfen, ben işi bırakıyorum, avukatlığı’. Ben de Allah Allah dedim herbiçimde büsbütün bırakıyor, ‘Hâkim olacağım da’ dedi. Yani garanti kesin mülakatlar daha açıklanmamış, adam işi bırakmayı düşünüyor. Ben de dedim ki: ‘Avukat beyefendi mülakat sonuçları mı belirtildi?’ Yok dedi açıklanacak, işte şu kadar mühlet daha sonra açıklanacakmış, şöyleki bu biçimde… Ben ondan öğreniyorum, o aslına bakarsanız garanti görüyor ki işi bırakıyor”. (OD 2/İ)
-“Mülakat şu an büsbütün yargıya alınmak istenen bireyleri nasıl alabiliriz ismi altında bir kılıf üzere kullanılıyor. Ya da almak istemediğimizi nasıl almayız”. (G8)
-“Referans günümüzün Türkçesi en kibar haliyle torpil. Yani bu torpil daha epey akraba, nepotizm, hemşericilik yahut rastgele bir siyasi dernek, vakıf aracılığıyla aşikâr şahısların aşikâr nüfuzlarını kullanarak birilerini devlet kademesine getirmek (…) Evvelden hak eden bir ya da iki üç denemeden [mülakat] daha sonra alınıyordu. Lakin bu 2005’ten daha sonra yahut şu biçimde söyleyeyim 2007’den daha sonra büsbütün değişti. 2007’den daha sonra katiyen ve katiyen devlet dairelerine mülakatlı epeyce daha ağırlaştı, epeyce hayli daha farklı oldu…2007’den daha sonra bütün ergenlerde her bahiste yani lokal idareler olsun merkezi idare olsun, KİT’ler olsun hangi kurum olursa olsun yani özel şirketler dahi artık makul bir siyasi parti güdümünde. (G5)
İDEOLOJİLER DEĞİŞSE DE DEĞİŞMEYEN BİR OLGU OLARAK KAYIRMACILIK
Mülakat imtihanlarına ait CHP’li bir belediyede çalışan ve kurum ortasında yükselme imtihanında da mülakat tecrübesi olan G5’in tecrübesi mülakatların ve ötürüsıyla kayırmacılık konusunun, siyasi anlayış/yönetim değişse de değişmediğini ve mülakatın özü itibariyle neyi tabir ettiğini göstermesi açısından pek değerlidir.
-“Mülakat demek büsbütün adam kayırma, açık söylüyorum. hiç bir farkı yok [farklı partilerden bahsediyor]. Bana mülakatta [belediye’de kurum içi yükselme gayesiyle yapılan bir mülakat] Atatürk’le ilgili sorular sordular, Atatürkçü bir beşerim ben yani… En son … Belediyesine zabıta alımı oldu. Hepsinin içeride tanıdığı vardı ve partiden siyasi irtibatı vardı [CHP’yi kastediyor]. Yapılan zabıta imtihanında yoksulun çocuğu daha yüksek puan aldığı biçimde, CHP’li olduğu biçimde alınmadı lakin durumu epey yeterli güçlü CHP’li meclis üyesi ya da milletvekili kendi yeğenini zabıta yapıyor… CHP’nin genel lideri çıkıyor küme toplantısında, liyakat liyakat liyakat diyor. Fakat kolay küçük bir ilçe, belde belediye lideri kendi akrabalarını alıyor, bir milletvekilinin bir şeyini alıyor… Burada maddi güç ve pozisyon yani gerisindeki nüfuzunu hayli kullanıyor. Parti fark etmiyor. Yoksul gerisi olmayan giremiyor… Evvelden nasıl saltanat Padişahın çocuğu ise bugünde siyasini çocuğu motamot o denli devam ediyor”. (G5)
BAYANLARIN YAŞADIKLARI
Çalışmada, mülakat konusunda görüşülen bayanların gerek 28 Şubat ve daha sonrası süreçte gerekse günümüzde yaşadıkları tecrübelerine ait anlattıkları, makbul olanın her periyotta erkek gözünden/bakışından tespit edildiğini göstermesi açısından pek çarpıcıdır:
– Artık aslında kayırmacılığın öbür bir çeşidi mü diyeyim ne olarak söz edilir, başörtülü aslına bakarsanız kaymakam olamıyordunuz, o denli bir şey düşünme imkânınız yoktu, hâkim savcılıkları biz düşünemiyorduk ki başörtüsüyle, yasaktı. Bizim önümüzde tek yapabileceğimiz şey avukatlıktı… Başörtülü olmayan, namaz kılmayan, dindar olmayanlar avantajlıydı… Biz başörtüsüyle açık öğretim imtihanlarına bile alınmıyorduk eskiden”. (G2)
-“4 sefer Ankara’da mülakata katıldım hiç bir bayan kurul üyesi görmedim… Her mülakat öncesi mülakata uygun kıyafet, diz altında ve dar olmayacak etek alırdım. Alırken de geri getirdiğimde birkaç gün daha sonra daraltır yahut biraz kısaltır mısınız diye sorardım yani… Yasal olarak pantolon da giyebilirsiniz hani ancak epeyce az giyen gördüm onlarda uzun bluz yahut gömleklerle ancak”. (Kadın, G3)
-“Gitmedilk evvel hem referansın birebir vakitte herkes söylüyor yani, eteğin kısa olmasın, diz altında olsun kesinlikle, gömleğin kapalı olsun hâkim yaka olsun, stiletto topuk olmasın, mümkünse topuklu olmasın, yürürken ses çıkarmasın, takı takma en çok inci küpe tak falan”. (Kadın, G15)
Çalışma bu bağlamda bayanların kayırmacılık konusunda iki defa kaybettiklerine vurgu yapıyor.