Türkiye’de Romanlar ve Yoksulluk araştırması: ‘Nitelikli meslekleri hayal bile edemiyorlar’ ANKARA – Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) 8 Ocak’ta gerçekleştirdiği Roman buluşmasının akabinde, Türkiye’nin dezavantajlı kümelerinden biri olan ve sayılarının yaklaşık 2,5 milyon ila 5 milyon içinde olduğu kestirim edilen Roman toplulukların sıkıntıları ve yoksulluk araştırması yeni bir rapora mevzu oldu.
Toplumsal Demokrasi Vakfı (SODEV), İstanbul Planlama Ajansı (İPA) ve Sıfır Ayrımcılık Derneği tarafınca ortaklaşa gerçekleştirilen ve 16-23 Kasım 2021 tarihleri içinde Artvin, Adana, Diyarbakır, Gaziantep, İstanbul’da bilgisayar-destekli yüz yüze anketle yürütülen “Türkiye’de Roman Toplulukları ve Yoksulluk Araştırması”, Roman vatandaşlarının yaşadığı meseleleri ve taleplerine dair net bir fotoğraf ortaya koyuyor.
Çalışma, pandemi daha sonrasında Romanlara dair yapılan birinci bilimsel saha araştırması olma özelliğine sahip. Araştırmada gaye kitle olarak Romlar, Domlar, Lomlar ve Abdallar belirlenmiş.
‘ROMANLAR AÇLIK SONUNUN ALTINDA’
Araştırmaya nazaran, Roman vatandaşlarının 1.426 TL’lik ortalama hane halkı aylık geliri, yoksulluk ve hatta açlık hududunun pek altında. Öte yandan, araştırmaya katılan Romanların yüzde 77,5’inin işsizlik sorunu yaşadığı, yüzde 57,5’inin kirada oturduğu ve yüzde 83,2’sinin sobayla ısındığı ortaya çıktı.
İştirakçilerin yüzde 80’inin borcu var. Son bir ayda gelir getiren işte çalışanlar ise yüklü olarak temizlikçi, belediye çalışanı ve atık toplayıcılığı alanlarında çalışmış. Roman toplulukların yüzde 71,5’i emekli olabileceğini düşünmüyor. Dörtte birinin ise halihazırda rastgele bir toplumsal garantisi yok. Türkiye geneline bakıldığında Romanlarda genel memnunluk oranı yüzde 38, hayatlarından memnuniyet ise yüzde 39.
İştirakçilerin yüzde 12,3’ü personel iken, yüzde 8,5’i su, çiçek üzere eserler satarak, seyyar satıcılıkla geçimini sağlıyor. Fiyatlı çalışan hiç bir Roman yönetici pozisyonunda değilken, Roman topluluklar içinde en “popüler” meslek öğretmenlik ve paklık işi. Seçme talihleri olduğunda yapmak istedikleri meslek ise memuriyet.
AKSOY: ORTALAMA HAYAT ÖMRÜNDE, TÜRKİYE ORTALAMASININ 32 YIL GERİSİNDELER
SODEV Lideri Ertan Aksoy
SODEV Lideri Ertan Aksoy, Gazete Duvar’a yaptığı açıklamada, Romanların nitelikli mesleklere dair hayal dahi kuramadıklarına dikkat çekiyor. “Seçenekler içinde doktorluk, mühendislik, avukatlık da vardı. Ancak onlar yerine memuriyeti tercih ediyorlar. Bu da başlı başına hayli şey anlatan bir tercih,” diyor Aksoy.
Roman topluluklar ortasından çıkmış biri olarak bu toplulukların tavırlarındaki psikodinamikleri yakından tanıyan Sıfır Ayrımcılık Derneği Lideri Elmas Arus, Romanların tarih boyunca daima teminatsız çalıştıklarını, toplumun yapamadığı işleri yaptıklarını, o yüzden devlet nezdinde bir misyon almanın onlara inanç verdiğini belirtiyor. Gazete Duvar’a konuşan Arus, “Artvin’de yaptığımız bir mülakatta iştirakçilerden biri ‘devlete sırtını dayadın mı sırtın yere gelmez’ demişti. Bu mevzuda yaklaşımları aşağı üst bu fikir çizgisinde,” diyor.
Öte yandan, araştırmaya nazaran, vakit zaman kronik yoksullukla, besin kıymeti yüksek besine erişememekle ve hayat şartlarının yüküyle temaslı olarak, Romanların hayat müddetleri de ülke ortalamasının epey altında. Türkiye’de ortalama hayat müddeti 78,6 yıl iken Romanlarda bu müddet 68,5 yıl olarak ölçülüyor.
Aksoy, bu durumu şu sözlerle açıklıyor:
“Romanlar açısından ortalama hayat mühleti, Türkiye genelinin 1990 yılında ortalama ömür müddetine karşılık geliyor. Yani Romanlar Türkiye ortalamasını 32 yıl geriden takip ediyor. Bunun arkasında yoksulluk elbette var. Lakin onu tetikleyen faktörler de tesirli. ötürüsıyla toplumsal dışlanma konusu hayli büyük bir maliyet doğuruyor. Bir Roman vatandaşı ötekileştirdiğinizde yalnızca onun canını o anda yakmıyorsunuz, onu daha fazla açlığa ve yoksulluğa mahkum ederek ömür mühletini de kısaltıyorsunuz.”
‘BESLENME SORUNU ÖNEMLİ BOYUTTA’
Araştırmanın beslenme boyutuna bakıldığında, Roman iştirakçilerin yüklü olarak makarna, patates ve çorba ile beslendiği görülüyor. Yarıdan fazlası ise yılda bir defa bile et tüketmediğini söylerken, fakat dört Romandan biri yılda birkaç defa et tüketebildiğini tabir ediyor.
“Beslenememe” sorunu 0-5 yaş ortası Roman çocuklarda daha akut durumda. Bu yaş kümesindeki çocukların yarıdan fazlası önemli beslenme sıkıntıları yaşıyor. Eğitim boyutunda ise iştirakçilerin yüzde 79,5’i çocuklarının geleceğinden telaşlı. Çünkü beslenemeyen çocuklar ayrıyeten eğitim gereçlerine de ulaşamıyor. İştirakçilerin neredeyse yarısının hiç bir biçimde internet teması yok, yüzde 10’u tek göz odada yaşıyor.
Sıfır Ayrımcılık Derneği Lideri Elmas Arus
Lakin iştirakçilerin yüzde 77’i, tüm zorluklara karşın çocuklarını okula göndermeye devam ediyor. Okulu bırakan kesim ise münasebet olarak eğitim harcamalarının bütçelerini zorlamasını, ayrımcılığa uğramalarını ve konut iktisadına katkı muhtaçlığını gösteriyor.
Arus, okula kaydı olan birçok çocuğun aslında devam etmediğine, bilhassa mevsimlik emekçi ailelerin kent dışına çıkmak zorunda oldukları devirlerde bu devamsızlığın da öğretmenler tarafınca “idare edildiğine” dikkat çekiyor:
“Okula gitmenin makul şartları var. Ödev veriliyorsa verilen ödevi yapabilecek düzenek lazım. Konutta internet, yazıcı, kalem, defter olması, okula gidince poğaça alabilecek parasının cebinde bulunması, üzerinde forma, ayağında ayakkabı olması gerekiyor” diyen Arus, ekliyor:
“Gerçekten okula gidiyor ve nitelikli eğitim alıyor olsalardı, ilkokuldan daha sonra lise bariyerini aşabilirlerdi; liseye gitme oranları yüzde 8,5’lere düşmezdi. Eğitime devamlılığın da içinin dolu olması gerekiyor.”
Öte yandan, Roman iştirakçilerin yüzde 62’si rastgele bir toplumsal yardım almazken, yüklü olarak kömürden oluşan yardım ise ekseriyetle kaymakamlık ve belediyeden geliyor.
‘PANDEMİDE YÜZDE 57’SİNİN GELİRLERİ SIFIRLANDI’
İştirakçiler kelam konusu toplumsal yardımları kâfi bulmazken, belediyelerde ve devlet kurumlarında kendilerine daha fazla iş imkânı yaratılmasını talep ediyor. Bir açıdan balık yemeyi değil, balık tutmayı öğrenmek istiyorlar.
Aksoy, “Devletten ve belediyeden alabileceği toplumsal yardım imkanları fazlaca hudutlu. Bu yardımlar, acil olanı yönetim etmekten, yoksulluğu yönetmekten öteye geçmiyor. Asıl problem istihdamı artırmak” diyor. İştirakçilerin beşte birinin aylık hiç geliri yok ve yardım alamıyor; onda birinin ise geliri yok lakin yardım alıyor.
Covid-19 salgını kararında bilhassa müzisyenlik ve seyyar satıcılık yapan Romanların geçim kederi daha da artmış durumda, çünkü birçok işini kaybederken, salgında tüm geliri sıfırlananların oranı yüzde 55,7.
İştirakçi Romanların yaklaşık beşte biri Covid-19 aşısı olmamış. Bunda yüklü münasebet ise aşı olmaktan duyulan kaygı gösteriliyor. Aşı olanların oranının yüksekliği ise, Arus’a bakılırsa, aşı konusunda bir önyargı olmaması ve devletin önerdiği her şeyi yapma eğilimiyle ilintili. Öte yandan, Romanların yüzde 68,1’i sıhhat hizmetlerine erişebildiğini belirtiyor. Fakat bu sayılar, tedaviye erişim manasına gelmiyor.
Arus, Roman topluluklar içinde sıhhat okur-yazarlığının fazlaca düşük olduğuna işaret ediyor:
“Doktor anlatıyor, anlatıyor, lakin Roman hasta o fitili içilecek bir şey sanıyor. Prospektüsü okumayı bilmiyor. Aile sıhhat merkezlerine erişebiliyor, fakat hastalığını geçirecek tedaviye erişimde bir daha eğitimle kontaklı bir mahzur kelam konusu. Bilhassa doğu vilayetlerinde okur-yazarlık oranının daha düşük olmasıyla kontaklı olarak bu mağduriyet daha da artıyor.”
‘İMAMOĞLU EN BİLİNEN BAŞKAN’
Roman topluluklar içinde bilinirliği en yüksek belediye lideri İstanbul’da Ekrem İmamoğlu (yüzde 70,7), Gaziantep’te ise Fatma Şahin (yüzde 60,8). Arus’a nazaran bunun gerisinde İmamoğlu’nun İstanbul’daki Roman topluluklar ve onları temsil eden sivil toplum örgütleri tarafınca erişilebilir bir pozisyonda olması yatıyor.
“Özellikle Şanlıurfa üzere vilayetlerde bulunduğu mahallenin muhtarını tanımayan, sorunu olduğunda kime başvuracağını bilemeyenler var. Bilhassa mağduriyetin tepesine ulaştıkları pandemi periyodunda gerek İstanbul’da İmamoğlu, gerekse Ankara’da Mansur Yavaş’ın uyguladığı toplumsal yardım siyasetlerinin Romanlara ulaşması ve Romanların da yardım sistemine kaydolarak talepte bulunmaları bu şiddetli süreci atlatmalarında ve lokal yöneticileri tanımalarında tesirli oldu,” diyor Arus.
Pandemi devrinde yoksulluğun yönetilmesinde doğu ile batı vilayetlerindeki Romanların stratejileri de farklılaşmış. Batıda meskendeki eşyalarını, müzik aletlerini, televizyonlarını satarak ayakta kalmaya çalışan hanelere rağmen doğuda ortak sofralar kurulması, dayanışma ağlarının kullanılması üzere seçenekler ağır bastı.
‘ROMANLARDA AYRIMCILIK EŞİĞİ YÜKSELDİ’
Roman topluluklar denildiğinde akla gelen bir öteki sorun alanı ise toplumdaki yaygın ayrımcılık. İştirakçilerin da yüzde 40’ı ayrımcılığa maruz kaldığını belirterek bu sorunu teyit ediyor. Ayrımcılığa uğranan alanlar yüklü olarak gündelik hayat iken, ikinci sırada devlet daireleri ve hastaneler geliyor.
Ayrımcılık oranlarındaki düşüklük araştırmacıları da şaşırtmış, çünkü bu sayılar da ayrımcılık eşiğinin daha yükseldiğini ve neyin ayrımcılık olarak kabul edileceğine dair kabullerin değiştiğini gösteriyor. Aksoy durumu “Roman olmayan birine söylense onu hayli etkileyecek bir ayrımcı üslup, Romanlara söylendiğinde artık rutine dönüşmüş durumda” diye açıklıyor.
Öte yandan, Arus, Romanlar içinde “ayrımcılığa uğruyorum” dendiğinde başlarına bir şey geleceğinden dolayı bir kaygının hakim olduğunu düşünüyor: “O kadar içselleştirmişler ki yaşadıkları ayrımcılığı, mesela dükkana alınmama niçinini üzerinin pis oluşuna, çocuğunun okulda dövülmesini ona terbiye verememesine bağlıyor. Bu da karşısındakinin ona yaptığını olağanlaştırıyor.”
CHP, halihazırda Roman topluluklara yönelik bir strateji dokümanının uygulanması üzerinde çalışıyor. Doküman, belediye liderlerine gönderildi ve parti meclisinde kabul edildi. Bu çerçevede okula giden tüm Roman çocuklara burs verilmesi, okulu bıraktıklarında bursun kesilmesi, geliri olmayan ailelere minimum fiyat kadar gelirin devlet kasasından ödenmesi, her konutta kesinlikle bir sigortalının olması üzere gayeler kelam konusu.
Aksoy, “Bir jenerasyon daha sonrasından itibaren Romanlar içinde da olağanlaşma istiyorsak, aralıksız eğitim almaları lazım. Bu burs modeli geçmişte Çağdaş hayatı Destekleme Derneği’nin güneydoğuya verdiği burslarda tesirini ortaya koydu. Romanlar özelinde de çalışacağına inanıyorum. Gerek eğitim, gerek istihdam siyasetlerinin Romanların hayat standartları üzerinde karşılık bulabilmesi için, toplumsal dışlanmayı önleyen siyasetler geliştirilmesine, bu dışlamanın insanlara doğurduğu maliyetin toplumun her kesitine anlatacak bir toplumsal mühendisliğe gereksinim var” diyor.
‘UMUTSUZLUK VAR’
Pekala araştırma boyunca Romanlarda nasıl bir tablo hakimdi?
Arus, “İnsanlar o kadar güç durumda ki o sorunun çabucak çözüleceğini sanıyor” diyor ve saha izlenimlerini şöyle aktarıyor:
“Araştırmamız sırasında kent şehir, köy köy gezdik. Çok ağladılar, açım dediler, özelini anlatırken utandılar. Bir ümitsizlik var. hiç bir şeyin değişmeyeceğine dair bir kabul var. ‘Bugüne dek kim ömrümüzü değiştirdi ki, bu biçimde geldik bu biçimde gideceğiz’ diyorlar. Bir bıkkınlık, ümitsizlik, yorgunluk durumu, kabulleniş kelam konusu. Umut verilip hayal kırıklığına uğramaktan yorulmuş durumdalar. Beşerler kendilerini hayli yalnız hissediyorlar. Sevinç salacakları alan kalmadı. Kendilerinin yarattıkları en kıymetli kesimlerden biri atık toplayıcılığıydı. Bu, kimsenin yapmaya tenezzül etmediği lakin Roman toplulukların hayatta kalması için tek gelir kaynağıydı. Bu geçim imkanı da artık engellendiği için yerine diğer bir şey de koyamıyorlar. O yüzden de bu kadar garantisiz ve umutsuz hissediyorlar kendilerini…”
Avrupa Kurulu, insani yardım mükafatı olarak bilinen “Raul Wallenberg Ödülü”nü 2014 yılında Romanlara karşı yapılan ayrımcılıkla gayret eden Roman kökenli direktör Elmas Arus’a vermişti.
Amasya doğumlu, yarı göçebe bir ailenin beş çocuğundan biri olan Arus, kendisini “30 bin kişilik sülalede okula giden birinci kız çocuğu” olarak tanımlıyor ve ortasından çıktığı topluluğun problemlerin tahlilinde sivil toplum seviyesinde yıllardır etkin bir efor içerisinde.
Toplumsal Demokrasi Vakfı (SODEV), İstanbul Planlama Ajansı (İPA) ve Sıfır Ayrımcılık Derneği tarafınca ortaklaşa gerçekleştirilen ve 16-23 Kasım 2021 tarihleri içinde Artvin, Adana, Diyarbakır, Gaziantep, İstanbul’da bilgisayar-destekli yüz yüze anketle yürütülen “Türkiye’de Roman Toplulukları ve Yoksulluk Araştırması”, Roman vatandaşlarının yaşadığı meseleleri ve taleplerine dair net bir fotoğraf ortaya koyuyor.
Çalışma, pandemi daha sonrasında Romanlara dair yapılan birinci bilimsel saha araştırması olma özelliğine sahip. Araştırmada gaye kitle olarak Romlar, Domlar, Lomlar ve Abdallar belirlenmiş.
‘ROMANLAR AÇLIK SONUNUN ALTINDA’
Araştırmaya nazaran, Roman vatandaşlarının 1.426 TL’lik ortalama hane halkı aylık geliri, yoksulluk ve hatta açlık hududunun pek altında. Öte yandan, araştırmaya katılan Romanların yüzde 77,5’inin işsizlik sorunu yaşadığı, yüzde 57,5’inin kirada oturduğu ve yüzde 83,2’sinin sobayla ısındığı ortaya çıktı.
İştirakçilerin yüzde 80’inin borcu var. Son bir ayda gelir getiren işte çalışanlar ise yüklü olarak temizlikçi, belediye çalışanı ve atık toplayıcılığı alanlarında çalışmış. Roman toplulukların yüzde 71,5’i emekli olabileceğini düşünmüyor. Dörtte birinin ise halihazırda rastgele bir toplumsal garantisi yok. Türkiye geneline bakıldığında Romanlarda genel memnunluk oranı yüzde 38, hayatlarından memnuniyet ise yüzde 39.
İştirakçilerin yüzde 12,3’ü personel iken, yüzde 8,5’i su, çiçek üzere eserler satarak, seyyar satıcılıkla geçimini sağlıyor. Fiyatlı çalışan hiç bir Roman yönetici pozisyonunda değilken, Roman topluluklar içinde en “popüler” meslek öğretmenlik ve paklık işi. Seçme talihleri olduğunda yapmak istedikleri meslek ise memuriyet.
AKSOY: ORTALAMA HAYAT ÖMRÜNDE, TÜRKİYE ORTALAMASININ 32 YIL GERİSİNDELER
SODEV Lideri Ertan Aksoy
SODEV Lideri Ertan Aksoy, Gazete Duvar’a yaptığı açıklamada, Romanların nitelikli mesleklere dair hayal dahi kuramadıklarına dikkat çekiyor. “Seçenekler içinde doktorluk, mühendislik, avukatlık da vardı. Ancak onlar yerine memuriyeti tercih ediyorlar. Bu da başlı başına hayli şey anlatan bir tercih,” diyor Aksoy.
Roman topluluklar ortasından çıkmış biri olarak bu toplulukların tavırlarındaki psikodinamikleri yakından tanıyan Sıfır Ayrımcılık Derneği Lideri Elmas Arus, Romanların tarih boyunca daima teminatsız çalıştıklarını, toplumun yapamadığı işleri yaptıklarını, o yüzden devlet nezdinde bir misyon almanın onlara inanç verdiğini belirtiyor. Gazete Duvar’a konuşan Arus, “Artvin’de yaptığımız bir mülakatta iştirakçilerden biri ‘devlete sırtını dayadın mı sırtın yere gelmez’ demişti. Bu mevzuda yaklaşımları aşağı üst bu fikir çizgisinde,” diyor.
Öte yandan, araştırmaya nazaran, vakit zaman kronik yoksullukla, besin kıymeti yüksek besine erişememekle ve hayat şartlarının yüküyle temaslı olarak, Romanların hayat müddetleri de ülke ortalamasının epey altında. Türkiye’de ortalama hayat müddeti 78,6 yıl iken Romanlarda bu müddet 68,5 yıl olarak ölçülüyor.
Aksoy, bu durumu şu sözlerle açıklıyor:
“Romanlar açısından ortalama hayat mühleti, Türkiye genelinin 1990 yılında ortalama ömür müddetine karşılık geliyor. Yani Romanlar Türkiye ortalamasını 32 yıl geriden takip ediyor. Bunun arkasında yoksulluk elbette var. Lakin onu tetikleyen faktörler de tesirli. ötürüsıyla toplumsal dışlanma konusu hayli büyük bir maliyet doğuruyor. Bir Roman vatandaşı ötekileştirdiğinizde yalnızca onun canını o anda yakmıyorsunuz, onu daha fazla açlığa ve yoksulluğa mahkum ederek ömür mühletini de kısaltıyorsunuz.”
‘BESLENME SORUNU ÖNEMLİ BOYUTTA’
Araştırmanın beslenme boyutuna bakıldığında, Roman iştirakçilerin yüklü olarak makarna, patates ve çorba ile beslendiği görülüyor. Yarıdan fazlası ise yılda bir defa bile et tüketmediğini söylerken, fakat dört Romandan biri yılda birkaç defa et tüketebildiğini tabir ediyor.
“Beslenememe” sorunu 0-5 yaş ortası Roman çocuklarda daha akut durumda. Bu yaş kümesindeki çocukların yarıdan fazlası önemli beslenme sıkıntıları yaşıyor. Eğitim boyutunda ise iştirakçilerin yüzde 79,5’i çocuklarının geleceğinden telaşlı. Çünkü beslenemeyen çocuklar ayrıyeten eğitim gereçlerine de ulaşamıyor. İştirakçilerin neredeyse yarısının hiç bir biçimde internet teması yok, yüzde 10’u tek göz odada yaşıyor.
Sıfır Ayrımcılık Derneği Lideri Elmas Arus
Lakin iştirakçilerin yüzde 77’i, tüm zorluklara karşın çocuklarını okula göndermeye devam ediyor. Okulu bırakan kesim ise münasebet olarak eğitim harcamalarının bütçelerini zorlamasını, ayrımcılığa uğramalarını ve konut iktisadına katkı muhtaçlığını gösteriyor.
Arus, okula kaydı olan birçok çocuğun aslında devam etmediğine, bilhassa mevsimlik emekçi ailelerin kent dışına çıkmak zorunda oldukları devirlerde bu devamsızlığın da öğretmenler tarafınca “idare edildiğine” dikkat çekiyor:
“Okula gitmenin makul şartları var. Ödev veriliyorsa verilen ödevi yapabilecek düzenek lazım. Konutta internet, yazıcı, kalem, defter olması, okula gidince poğaça alabilecek parasının cebinde bulunması, üzerinde forma, ayağında ayakkabı olması gerekiyor” diyen Arus, ekliyor:
“Gerçekten okula gidiyor ve nitelikli eğitim alıyor olsalardı, ilkokuldan daha sonra lise bariyerini aşabilirlerdi; liseye gitme oranları yüzde 8,5’lere düşmezdi. Eğitime devamlılığın da içinin dolu olması gerekiyor.”
Öte yandan, Roman iştirakçilerin yüzde 62’si rastgele bir toplumsal yardım almazken, yüklü olarak kömürden oluşan yardım ise ekseriyetle kaymakamlık ve belediyeden geliyor.
‘PANDEMİDE YÜZDE 57’SİNİN GELİRLERİ SIFIRLANDI’
İştirakçiler kelam konusu toplumsal yardımları kâfi bulmazken, belediyelerde ve devlet kurumlarında kendilerine daha fazla iş imkânı yaratılmasını talep ediyor. Bir açıdan balık yemeyi değil, balık tutmayı öğrenmek istiyorlar.
Aksoy, “Devletten ve belediyeden alabileceği toplumsal yardım imkanları fazlaca hudutlu. Bu yardımlar, acil olanı yönetim etmekten, yoksulluğu yönetmekten öteye geçmiyor. Asıl problem istihdamı artırmak” diyor. İştirakçilerin beşte birinin aylık hiç geliri yok ve yardım alamıyor; onda birinin ise geliri yok lakin yardım alıyor.
Covid-19 salgını kararında bilhassa müzisyenlik ve seyyar satıcılık yapan Romanların geçim kederi daha da artmış durumda, çünkü birçok işini kaybederken, salgında tüm geliri sıfırlananların oranı yüzde 55,7.
İştirakçi Romanların yaklaşık beşte biri Covid-19 aşısı olmamış. Bunda yüklü münasebet ise aşı olmaktan duyulan kaygı gösteriliyor. Aşı olanların oranının yüksekliği ise, Arus’a bakılırsa, aşı konusunda bir önyargı olmaması ve devletin önerdiği her şeyi yapma eğilimiyle ilintili. Öte yandan, Romanların yüzde 68,1’i sıhhat hizmetlerine erişebildiğini belirtiyor. Fakat bu sayılar, tedaviye erişim manasına gelmiyor.
Arus, Roman topluluklar içinde sıhhat okur-yazarlığının fazlaca düşük olduğuna işaret ediyor:
“Doktor anlatıyor, anlatıyor, lakin Roman hasta o fitili içilecek bir şey sanıyor. Prospektüsü okumayı bilmiyor. Aile sıhhat merkezlerine erişebiliyor, fakat hastalığını geçirecek tedaviye erişimde bir daha eğitimle kontaklı bir mahzur kelam konusu. Bilhassa doğu vilayetlerinde okur-yazarlık oranının daha düşük olmasıyla kontaklı olarak bu mağduriyet daha da artıyor.”
‘İMAMOĞLU EN BİLİNEN BAŞKAN’
Roman topluluklar içinde bilinirliği en yüksek belediye lideri İstanbul’da Ekrem İmamoğlu (yüzde 70,7), Gaziantep’te ise Fatma Şahin (yüzde 60,8). Arus’a nazaran bunun gerisinde İmamoğlu’nun İstanbul’daki Roman topluluklar ve onları temsil eden sivil toplum örgütleri tarafınca erişilebilir bir pozisyonda olması yatıyor.
“Özellikle Şanlıurfa üzere vilayetlerde bulunduğu mahallenin muhtarını tanımayan, sorunu olduğunda kime başvuracağını bilemeyenler var. Bilhassa mağduriyetin tepesine ulaştıkları pandemi periyodunda gerek İstanbul’da İmamoğlu, gerekse Ankara’da Mansur Yavaş’ın uyguladığı toplumsal yardım siyasetlerinin Romanlara ulaşması ve Romanların da yardım sistemine kaydolarak talepte bulunmaları bu şiddetli süreci atlatmalarında ve lokal yöneticileri tanımalarında tesirli oldu,” diyor Arus.
Pandemi devrinde yoksulluğun yönetilmesinde doğu ile batı vilayetlerindeki Romanların stratejileri de farklılaşmış. Batıda meskendeki eşyalarını, müzik aletlerini, televizyonlarını satarak ayakta kalmaya çalışan hanelere rağmen doğuda ortak sofralar kurulması, dayanışma ağlarının kullanılması üzere seçenekler ağır bastı.
‘ROMANLARDA AYRIMCILIK EŞİĞİ YÜKSELDİ’
Roman topluluklar denildiğinde akla gelen bir öteki sorun alanı ise toplumdaki yaygın ayrımcılık. İştirakçilerin da yüzde 40’ı ayrımcılığa maruz kaldığını belirterek bu sorunu teyit ediyor. Ayrımcılığa uğranan alanlar yüklü olarak gündelik hayat iken, ikinci sırada devlet daireleri ve hastaneler geliyor.
Ayrımcılık oranlarındaki düşüklük araştırmacıları da şaşırtmış, çünkü bu sayılar da ayrımcılık eşiğinin daha yükseldiğini ve neyin ayrımcılık olarak kabul edileceğine dair kabullerin değiştiğini gösteriyor. Aksoy durumu “Roman olmayan birine söylense onu hayli etkileyecek bir ayrımcı üslup, Romanlara söylendiğinde artık rutine dönüşmüş durumda” diye açıklıyor.
Öte yandan, Arus, Romanlar içinde “ayrımcılığa uğruyorum” dendiğinde başlarına bir şey geleceğinden dolayı bir kaygının hakim olduğunu düşünüyor: “O kadar içselleştirmişler ki yaşadıkları ayrımcılığı, mesela dükkana alınmama niçinini üzerinin pis oluşuna, çocuğunun okulda dövülmesini ona terbiye verememesine bağlıyor. Bu da karşısındakinin ona yaptığını olağanlaştırıyor.”
CHP, halihazırda Roman topluluklara yönelik bir strateji dokümanının uygulanması üzerinde çalışıyor. Doküman, belediye liderlerine gönderildi ve parti meclisinde kabul edildi. Bu çerçevede okula giden tüm Roman çocuklara burs verilmesi, okulu bıraktıklarında bursun kesilmesi, geliri olmayan ailelere minimum fiyat kadar gelirin devlet kasasından ödenmesi, her konutta kesinlikle bir sigortalının olması üzere gayeler kelam konusu.
Aksoy, “Bir jenerasyon daha sonrasından itibaren Romanlar içinde da olağanlaşma istiyorsak, aralıksız eğitim almaları lazım. Bu burs modeli geçmişte Çağdaş hayatı Destekleme Derneği’nin güneydoğuya verdiği burslarda tesirini ortaya koydu. Romanlar özelinde de çalışacağına inanıyorum. Gerek eğitim, gerek istihdam siyasetlerinin Romanların hayat standartları üzerinde karşılık bulabilmesi için, toplumsal dışlanmayı önleyen siyasetler geliştirilmesine, bu dışlamanın insanlara doğurduğu maliyetin toplumun her kesitine anlatacak bir toplumsal mühendisliğe gereksinim var” diyor.
‘UMUTSUZLUK VAR’
Pekala araştırma boyunca Romanlarda nasıl bir tablo hakimdi?
Arus, “İnsanlar o kadar güç durumda ki o sorunun çabucak çözüleceğini sanıyor” diyor ve saha izlenimlerini şöyle aktarıyor:
“Araştırmamız sırasında kent şehir, köy köy gezdik. Çok ağladılar, açım dediler, özelini anlatırken utandılar. Bir ümitsizlik var. hiç bir şeyin değişmeyeceğine dair bir kabul var. ‘Bugüne dek kim ömrümüzü değiştirdi ki, bu biçimde geldik bu biçimde gideceğiz’ diyorlar. Bir bıkkınlık, ümitsizlik, yorgunluk durumu, kabulleniş kelam konusu. Umut verilip hayal kırıklığına uğramaktan yorulmuş durumdalar. Beşerler kendilerini hayli yalnız hissediyorlar. Sevinç salacakları alan kalmadı. Kendilerinin yarattıkları en kıymetli kesimlerden biri atık toplayıcılığıydı. Bu, kimsenin yapmaya tenezzül etmediği lakin Roman toplulukların hayatta kalması için tek gelir kaynağıydı. Bu geçim imkanı da artık engellendiği için yerine diğer bir şey de koyamıyorlar. O yüzden de bu kadar garantisiz ve umutsuz hissediyorlar kendilerini…”
Avrupa Kurulu, insani yardım mükafatı olarak bilinen “Raul Wallenberg Ödülü”nü 2014 yılında Romanlara karşı yapılan ayrımcılıkla gayret eden Roman kökenli direktör Elmas Arus’a vermişti.
Amasya doğumlu, yarı göçebe bir ailenin beş çocuğundan biri olan Arus, kendisini “30 bin kişilik sülalede okula giden birinci kız çocuğu” olarak tanımlıyor ve ortasından çıktığı topluluğun problemlerin tahlilinde sivil toplum seviyesinde yıllardır etkin bir efor içerisinde.