Mütercim toksik ortam kurbanı Yiğit Bener*
Etiyopya Başbakanı’nın basın toplantısında Mustafa Kemal Atatürk’ün isminin çeviride atlanması ulusal çapta bir siyasi krize yol açtı. CHP milletvekillerinin de tartışmaya katılmasıyla sorun basına “Cumhurbaşkanlığı tercümanından Atatürk sansürü” olarak yansıdı. Akabinde yansılar çığ üzere büyüdü.
Türkiye Konferans Tercümanları Derneğinin (TKTD) açıklaması hakarete varan suçlamaları yatıştırmadı. (bkz.) Sonuçta toplantının tercümanıyla birlikte tüm meslek erbabı da gaye tahtasına oturtuldu, hatta “talimatla çeviri yapma” suçlamasıyla bir arada mesleğin güvenirliği sorgulanır oldu.
Otuz yıla yakın bir süre bu cins toplantılarda çeviri yaptım. Ayrıyeten diplomatik çeviri konusunda üniversitelerde ders verdim. Üstelik bu usul bir basın toplantısında yaşanan misal lakin hayali bir olayı odağına alan Simültane Cinnet kitabının muharrirlerinden biriyim. ötürüsıyla bu tartışmayı görmezden gelmem sorumsuzluk olurdu.
Bildiğim kadarıyla bu meslek şimdiye kadar hiç bu derece ağır akına uğramamıştı, çeviride yaşanan şu ya da bu sorun bu derece bir toplumsal reaksiyona yol açmamıştı. Sorunun bu noktaya sürüklenmesinde toplumsal kutuplaşmanın yarattığı toksik ortamın tesiri kadar, toplumsal medyada insanları linç etme kolaycılığının da tesiri büyük.
Fakat, iş bu hali alınca idareimaslahatla günü kurtaramazsınız, tersine sorunu büyütürsünüz: Meslek erbabının kamuoyuna kapsamlı ve tatmin edici bir açıklama borcu vardır.
Bu bahiste birinci söylenmesi gereken şey, bu yanlışın kolaylıkla geçiştirilecek “basit” bir problem olmadığıdır. sonuçları ortada! Bu kadar kutuplaşmış bir toplumda, milyonlarca insanın hudut uçlarına dokunacak derecede hayli özel bir sembol olan Mustafa Kemal Atatürk isminin çeviride atlanması “sıradan” bir iş kazası değildir. Üzerinde durulması gereken, ikna edici biçimde açıklanmaya muhtaç, vahim sonuçlar doğurmuş bir mesleksel yanılgıdır. Hatta üniversitede örnek hadise olarak ele alınacak niteliktedir.
Pekala bu vahim yanılgının niçini nedir? Çevirmenin yetkinliği mi? Hayır, çeviriyi dinleyen herkes o “an”a kadar çevirmenin işini çok profesyonelce yaptığını anlayabilir ve esasen TKTD’nin açıklaması da çeviriyi dernek üyesi profesyonel bir meslektaşımızın yaptığını teyit ediyor.
Siyasi ve ideolojik bir kasıt mı kelam konusudur? Artık üyesi olmasam da fazlaca uzun yıllar yöneticileri içinde yer aldığım TKTD’nin çabucak tüm üyelerini tanırım. 40 yıllık geçmişi olan bu derneğin üyeleri içinde epeyce farklı siyasi görüşlere sahip insan vardır kuşkusuz. Lakin laiklik zıddı olan ve bu niçinle Mustafa Kemal Atatürk’ün ismini sansür edecek tıynette tek kişi dahi olmadığını rahatlıkla söyleyebilirim.
Tercüman talimatla mı hareket etmiştir? Bir basın toplantısı sırasında, yani kameralar karşısında özel bir ismi, hele Atatürk üzere epey özel bir ismi sansür etmeye kalkmanın zıt tepeceğini en ahmak bürokrat bile bilir. O bilmese bile, o seviyede çeviri yapan profesyonel tercüman bilir. Ve şayet talimatla çeviri yapıp sansür uygularsa, meslek etiğinin en temel prensiplerinden birini çiğneyeceğini ve kendi mesleğine epey ağır bir darbe vuracağını da bilir.
bu biçimde ne olmuş olabilir? O “an” tam olarak ne yaşandığını her vakit çevirmenin kendisi bile anlamayabilir, zira saniyeler ortasında çeşitli seviyelerde kararlar verilerek yapılan son derece karmaşık ve güç bir işten kelam ediyoruz.
Saniyeden az bir müddetde yaşanan bir teknik sorun niçiniyle (mesela mikrofonun ya da kulaklığın cızırdaması) tercüman söyleneni yeterli duymamış olabilir. Bir an için dikkati dağılmış olabilir (cep telefonunu açık bıraktıysa ileti gelmiş olabilir, kabinin önünden biri geçmiş olabilir, kabinde bir arada çalıştığı meslektaşı gürültü çıkarmış olabilir, o sırada şuursuz bir izleyici ya da vazifeli kabine dalmış olabilir, vb.) ve o sırada ne duyduğundan emin olamayabilir.
Komplo teorisi meraklılarını bu stil açıklamalar asla tatmin etmeyecektir, lakin bu cins meseleler bizlerin günlük rutininin bir modülüdür.
Mevcut gergin ve kutuplaşmış siyasi ortamda şu bile yaşanmış olabilir: Beklemediği bir anda ve ortamda Atatürk’ün ismini duyar duymaz meslektaşımız şaşırmış olabilir, gerçek duyduğundan kuşku etmiş olabilir ve bu sefer de söylem edilmediği bir yerde Atatürk’ün ismini söyleyip tersten bir kriz yaratmaktan ürkmüş olabilir. Hakikat duyduğundan emin olamadığı, tereddüde düştüğü bir anda ise saniyeden az bir vakit dilimi ortasında yanlış bir karar verip “kriz yaratma” potansiyeli olan bir ismi söylem etmemeyi seçmiş olabilir. Yani “riskten kaçınmak” güdüsüyle hareket ederken tam karşıt sonuç yaratmış olabilir.
Bu küsurda siyasi iktidarın sorumluluğundan kelam etmek için vilayetle direkt “talimat” vermiş olması ve çevirmenin siyasi aidiyet niçiniyle bu talimata uygun davranmış olması gerekmez. Bu çeşit siyasi ortamlarda ve baskı rejimlerinde bu usul yanlışlar aslına bakarsan eşyanın tabiatı gereğidir: Tercüman de bu ortamın kurbanı olur.
O denli ya da bu biçimde, net olarak belirtmek zorundayız: Bu önemli bir meslek yanılgısıdır. Meslektaşımız o anda, Cumhurbaşkanlığı makamının niye olduğu ve toplumun içine sürüklendiği içselleştirilmiş tansiyonun ağır ruhsal baskısını kaldıramamıştır, basireti bağlanmıştır ve tahminen farkına bile varamadan yanlış bir karar vermiştir.
Ancak bu biçimde bir kusur, bu toksik ortama maruz kalarak çeviri yapmak zorunda kalan HER ÇEVİRMENİN bir gün yapabileceği bir kusurdur. Diğer bir deyişle, bu yanılgıyı yapması için çevirmenin vilayetle kasıtlı davranması ve “şeriatçı, iktidar yalakası, satılmış ya da uşak” olması gerekmez.
bu biçimde bir yanılgıyı yapan çevirmenin yaşadığı travma, ödemekte olduğu mesleksel ve insani bedel gereğince yüksektir. Ona bir de bu tıp haksız ve aşağılayıcı yaftalar yapıştırmak insafsızlıktır, vicdansızlıktır. Beşerler hayatlarında çeşitli kusurlar yapabilirler. Hele üzerlerindeki ruhsal baskı bu kadar ağırken kusur yapmaları kolaylaşır. Lakin bu kusurlar onları tanımlamamalıdır. Yanılgının kökenini çevirmenin mesleksel kusuru kadar, toplumun siyasi niçinlerle sürüklendiği sıhhatsiz ruhsal ortamda aramak gerek.
Ayrıyeten beşerler, siyasi gayrette çarçabuk harcanacak kurşun olarak görülmemelidir. Muhalefet partileri ve milletvekilleri şayet iktidarı vurmak istiyorlarsa, bunu işini yaparak geçimini sağlamaya çalışan bir işçi olan çevirmenin sırtından yapmasınlar. Gerek yok: Muhalefetin, tercümanları amaç haline getirmeden de muhalefet yapabileceği gereğince bahis var. Tercüman harcamak kolaydır, siz gidin siyasi iktidarla hesaplaşın, bunun için seçildiniz, bunun için maaş alıyorsunuz.
Çevirmenlik toplumsal sorumluluk seviyesi yüksek bir meslektir. Yanılgı kaldırmaz. Doğrudur. Fakat her yanılgıda kasıt ararsanız, hele tekil bir yanılgıdan yola çıkarak iktidara duyduğunuz hıncı tekil bir tercümandan ya da koca bir meslek erbabından çıkarmaya kalkarsanız, eleştirdiğiniz o iktidar mensuplarından farkınız kalmaz!
Simültane çeviri epeyce üst seviyede yetkinlikler isteyen, nitekim sıkıntı bir iştir: Bütün dünyada bütün lisanlarda bu işi profesyonel seviyede yapabilen insan sayısı topu topu yedi bini geçmez. Türkiye’de de bu sayı yüz küsurdur. Ve bu mütercimlerin hepsi üst seviyede siyasi toplantılarda çeviri yapabilecek donanıma sahip de değildir. Bu farklı bir alt uzmanlık koludur. Kaldı ki en eksiksiz tercüman bile yanlışa karşı bağışıklık sahibi olamaz.
Anında çeviri yapmak esasen gereğince ağır, sıkıntı ve gerilimli bir iştir. Yapılabilecek her küsurda ödenecek bedelin çıtasını bu kadar yükseltirseniz bu gerilimi dayanılmaz bir noktaya taşırsınız. bir süre daha sonra da bu işi yapabilecek -en azından kusursuz yapabilecek- kimseyi bulamazsınız.
Yapay zekaya ve makinelere ise pek güvenmeyiniz: En ufak özel ismin, sembolün, sözcüğün ya da nüansın ulusal ya da memleketler arası kriz çıkaracak potansiyele sahip olduğu bir ortamda, simültane çevirinin yükünün altından kalkabilecek makine çabucak hemen icat edilmedi! O işi şimdilik biz zavallı insancıklar yapıyoruz.
Bu toksik ortamın kurbanı olan ve ölçüsüz, hayasız akınların amacı haline getirilen meslektaşıma ve onun ötesinde tüm meslek erbabına dayanışma hislerimi iletiyorum.
* Konferans tercümanı
Etiyopya Başbakanı’nın basın toplantısında Mustafa Kemal Atatürk’ün isminin çeviride atlanması ulusal çapta bir siyasi krize yol açtı. CHP milletvekillerinin de tartışmaya katılmasıyla sorun basına “Cumhurbaşkanlığı tercümanından Atatürk sansürü” olarak yansıdı. Akabinde yansılar çığ üzere büyüdü.
Türkiye Konferans Tercümanları Derneğinin (TKTD) açıklaması hakarete varan suçlamaları yatıştırmadı. (bkz.) Sonuçta toplantının tercümanıyla birlikte tüm meslek erbabı da gaye tahtasına oturtuldu, hatta “talimatla çeviri yapma” suçlamasıyla bir arada mesleğin güvenirliği sorgulanır oldu.
Otuz yıla yakın bir süre bu cins toplantılarda çeviri yaptım. Ayrıyeten diplomatik çeviri konusunda üniversitelerde ders verdim. Üstelik bu usul bir basın toplantısında yaşanan misal lakin hayali bir olayı odağına alan Simültane Cinnet kitabının muharrirlerinden biriyim. ötürüsıyla bu tartışmayı görmezden gelmem sorumsuzluk olurdu.
Bildiğim kadarıyla bu meslek şimdiye kadar hiç bu derece ağır akına uğramamıştı, çeviride yaşanan şu ya da bu sorun bu derece bir toplumsal reaksiyona yol açmamıştı. Sorunun bu noktaya sürüklenmesinde toplumsal kutuplaşmanın yarattığı toksik ortamın tesiri kadar, toplumsal medyada insanları linç etme kolaycılığının da tesiri büyük.
Fakat, iş bu hali alınca idareimaslahatla günü kurtaramazsınız, tersine sorunu büyütürsünüz: Meslek erbabının kamuoyuna kapsamlı ve tatmin edici bir açıklama borcu vardır.
Bu bahiste birinci söylenmesi gereken şey, bu yanlışın kolaylıkla geçiştirilecek “basit” bir problem olmadığıdır. sonuçları ortada! Bu kadar kutuplaşmış bir toplumda, milyonlarca insanın hudut uçlarına dokunacak derecede hayli özel bir sembol olan Mustafa Kemal Atatürk isminin çeviride atlanması “sıradan” bir iş kazası değildir. Üzerinde durulması gereken, ikna edici biçimde açıklanmaya muhtaç, vahim sonuçlar doğurmuş bir mesleksel yanılgıdır. Hatta üniversitede örnek hadise olarak ele alınacak niteliktedir.
Pekala bu vahim yanılgının niçini nedir? Çevirmenin yetkinliği mi? Hayır, çeviriyi dinleyen herkes o “an”a kadar çevirmenin işini çok profesyonelce yaptığını anlayabilir ve esasen TKTD’nin açıklaması da çeviriyi dernek üyesi profesyonel bir meslektaşımızın yaptığını teyit ediyor.
Siyasi ve ideolojik bir kasıt mı kelam konusudur? Artık üyesi olmasam da fazlaca uzun yıllar yöneticileri içinde yer aldığım TKTD’nin çabucak tüm üyelerini tanırım. 40 yıllık geçmişi olan bu derneğin üyeleri içinde epeyce farklı siyasi görüşlere sahip insan vardır kuşkusuz. Lakin laiklik zıddı olan ve bu niçinle Mustafa Kemal Atatürk’ün ismini sansür edecek tıynette tek kişi dahi olmadığını rahatlıkla söyleyebilirim.
Tercüman talimatla mı hareket etmiştir? Bir basın toplantısı sırasında, yani kameralar karşısında özel bir ismi, hele Atatürk üzere epey özel bir ismi sansür etmeye kalkmanın zıt tepeceğini en ahmak bürokrat bile bilir. O bilmese bile, o seviyede çeviri yapan profesyonel tercüman bilir. Ve şayet talimatla çeviri yapıp sansür uygularsa, meslek etiğinin en temel prensiplerinden birini çiğneyeceğini ve kendi mesleğine epey ağır bir darbe vuracağını da bilir.
bu biçimde ne olmuş olabilir? O “an” tam olarak ne yaşandığını her vakit çevirmenin kendisi bile anlamayabilir, zira saniyeler ortasında çeşitli seviyelerde kararlar verilerek yapılan son derece karmaşık ve güç bir işten kelam ediyoruz.
Saniyeden az bir müddetde yaşanan bir teknik sorun niçiniyle (mesela mikrofonun ya da kulaklığın cızırdaması) tercüman söyleneni yeterli duymamış olabilir. Bir an için dikkati dağılmış olabilir (cep telefonunu açık bıraktıysa ileti gelmiş olabilir, kabinin önünden biri geçmiş olabilir, kabinde bir arada çalıştığı meslektaşı gürültü çıkarmış olabilir, o sırada şuursuz bir izleyici ya da vazifeli kabine dalmış olabilir, vb.) ve o sırada ne duyduğundan emin olamayabilir.
Komplo teorisi meraklılarını bu stil açıklamalar asla tatmin etmeyecektir, lakin bu cins meseleler bizlerin günlük rutininin bir modülüdür.
Mevcut gergin ve kutuplaşmış siyasi ortamda şu bile yaşanmış olabilir: Beklemediği bir anda ve ortamda Atatürk’ün ismini duyar duymaz meslektaşımız şaşırmış olabilir, gerçek duyduğundan kuşku etmiş olabilir ve bu sefer de söylem edilmediği bir yerde Atatürk’ün ismini söyleyip tersten bir kriz yaratmaktan ürkmüş olabilir. Hakikat duyduğundan emin olamadığı, tereddüde düştüğü bir anda ise saniyeden az bir vakit dilimi ortasında yanlış bir karar verip “kriz yaratma” potansiyeli olan bir ismi söylem etmemeyi seçmiş olabilir. Yani “riskten kaçınmak” güdüsüyle hareket ederken tam karşıt sonuç yaratmış olabilir.
Bu küsurda siyasi iktidarın sorumluluğundan kelam etmek için vilayetle direkt “talimat” vermiş olması ve çevirmenin siyasi aidiyet niçiniyle bu talimata uygun davranmış olması gerekmez. Bu çeşit siyasi ortamlarda ve baskı rejimlerinde bu usul yanlışlar aslına bakarsan eşyanın tabiatı gereğidir: Tercüman de bu ortamın kurbanı olur.
O denli ya da bu biçimde, net olarak belirtmek zorundayız: Bu önemli bir meslek yanılgısıdır. Meslektaşımız o anda, Cumhurbaşkanlığı makamının niye olduğu ve toplumun içine sürüklendiği içselleştirilmiş tansiyonun ağır ruhsal baskısını kaldıramamıştır, basireti bağlanmıştır ve tahminen farkına bile varamadan yanlış bir karar vermiştir.
Ancak bu biçimde bir kusur, bu toksik ortama maruz kalarak çeviri yapmak zorunda kalan HER ÇEVİRMENİN bir gün yapabileceği bir kusurdur. Diğer bir deyişle, bu yanılgıyı yapması için çevirmenin vilayetle kasıtlı davranması ve “şeriatçı, iktidar yalakası, satılmış ya da uşak” olması gerekmez.
bu biçimde bir yanılgıyı yapan çevirmenin yaşadığı travma, ödemekte olduğu mesleksel ve insani bedel gereğince yüksektir. Ona bir de bu tıp haksız ve aşağılayıcı yaftalar yapıştırmak insafsızlıktır, vicdansızlıktır. Beşerler hayatlarında çeşitli kusurlar yapabilirler. Hele üzerlerindeki ruhsal baskı bu kadar ağırken kusur yapmaları kolaylaşır. Lakin bu kusurlar onları tanımlamamalıdır. Yanılgının kökenini çevirmenin mesleksel kusuru kadar, toplumun siyasi niçinlerle sürüklendiği sıhhatsiz ruhsal ortamda aramak gerek.
Ayrıyeten beşerler, siyasi gayrette çarçabuk harcanacak kurşun olarak görülmemelidir. Muhalefet partileri ve milletvekilleri şayet iktidarı vurmak istiyorlarsa, bunu işini yaparak geçimini sağlamaya çalışan bir işçi olan çevirmenin sırtından yapmasınlar. Gerek yok: Muhalefetin, tercümanları amaç haline getirmeden de muhalefet yapabileceği gereğince bahis var. Tercüman harcamak kolaydır, siz gidin siyasi iktidarla hesaplaşın, bunun için seçildiniz, bunun için maaş alıyorsunuz.
Çevirmenlik toplumsal sorumluluk seviyesi yüksek bir meslektir. Yanılgı kaldırmaz. Doğrudur. Fakat her yanılgıda kasıt ararsanız, hele tekil bir yanılgıdan yola çıkarak iktidara duyduğunuz hıncı tekil bir tercümandan ya da koca bir meslek erbabından çıkarmaya kalkarsanız, eleştirdiğiniz o iktidar mensuplarından farkınız kalmaz!
Simültane çeviri epeyce üst seviyede yetkinlikler isteyen, nitekim sıkıntı bir iştir: Bütün dünyada bütün lisanlarda bu işi profesyonel seviyede yapabilen insan sayısı topu topu yedi bini geçmez. Türkiye’de de bu sayı yüz küsurdur. Ve bu mütercimlerin hepsi üst seviyede siyasi toplantılarda çeviri yapabilecek donanıma sahip de değildir. Bu farklı bir alt uzmanlık koludur. Kaldı ki en eksiksiz tercüman bile yanlışa karşı bağışıklık sahibi olamaz.
Anında çeviri yapmak esasen gereğince ağır, sıkıntı ve gerilimli bir iştir. Yapılabilecek her küsurda ödenecek bedelin çıtasını bu kadar yükseltirseniz bu gerilimi dayanılmaz bir noktaya taşırsınız. bir süre daha sonra da bu işi yapabilecek -en azından kusursuz yapabilecek- kimseyi bulamazsınız.
Yapay zekaya ve makinelere ise pek güvenmeyiniz: En ufak özel ismin, sembolün, sözcüğün ya da nüansın ulusal ya da memleketler arası kriz çıkaracak potansiyele sahip olduğu bir ortamda, simültane çevirinin yükünün altından kalkabilecek makine çabucak hemen icat edilmedi! O işi şimdilik biz zavallı insancıklar yapıyoruz.
Bu toksik ortamın kurbanı olan ve ölçüsüz, hayasız akınların amacı haline getirilen meslektaşıma ve onun ötesinde tüm meslek erbabına dayanışma hislerimi iletiyorum.
* Konferans tercümanı