İktidar destekçisi medyaya akan kamu kaynağı-3: Adaletsizlikten çok daha büyük bir sorun var Kenan Şener [email protected]
Kamu kaynağının medyada kime, nasıl peşkeş çekildiği Türkiye’de her vakit en değerli hususlar içinde yer aldı. Doğan Medya Grubu’nun piyasaya hâkim olduğu günlerde görünür olmaya başlayan bu temel sorun bugün Turkuvaz Medya Grubu’nun görünen-görünmeyen hakimiyetiyle sürmekte. Medya ekosistemini bir ahtapot üzere sekiz koldan saran ve nefes alamaz hale getiren bu monopol tertibi, basın özgürlüğü önündeki en kıymetli meselelerden biri ve demokratik gelişmeye pürüzlerde başı çekiyor.
Medya iktisadında şeffaflığa yakıcı gereksinimle yola çıktığımız yazı dizisinin bu kısmında, kamu bankaları haricindeki büyük kamu reklamverenlerinin medyadaki görünümünü ele almaya odaklandık. Bunun için sayıları tabloya döktüğümüzde karşımıza çarpıcı bir sonuç çıktı. TMSF idaresindeki eski ismiyle Boydak Holding’e ilişkin markaların (İstikbal, Bellona, Mondi) iktidar yanlısı medyaya reklamlar yoluyla aktardığı kaynak dikkat cazip boyuttaydı. Bu niçinle 15 Temmuz darbe teşebbüsü daha sonrasında TMSF’nin bu şirkete İdare Şurası Lideri atadığı ve bugün emekli TMSF yöneticisi olan Abdullah Güzeldülger’e şirketin reklam dağıtma kriterlerini sordum. Eski Boydak Holding’de yaşanan yolsuzlukları son birkaç haftadır katıldığı televizyon programlarında kamuoyuna açıklayan Güzeldülger, kamu reklamlarının medyaya dağıtılması konusunda bugüne kadar basında hiç yer almamış hayli çarpıcı ayrıntıları Gazete Duvar okurları için aktardı.
Bu niçinle bu kısımda, evvelki yazıyı bitirirken yemin ettiğimiz tabloların yanı sıra Güzeldülger’in açıklamalarına yer vereceğiz.
KAMU BANKALARI DIŞINDAKİ KAMU REKLAMVERENLERİNİN BİLANÇOSU
Evvelki iki yazıda ortaya konuldu. Artık kamu bankalarının reklam verme kriterinin tiraj, reyting ya da reklam maliyeti olmadığını fazlaca yeterli biliyoruz. Bürokratların reklam dağıtım kararlarını verirken ve dağıtım için ajanslarla anlaşırken tarafsız olmadıkları, siyasi baskıyla ya da siyasi tercihle hareket ettikleri bu biçimdece kanıtlandı. Bu niçinle artık kamu yönetiminin reklamlarında eksik kalan tarafa, öbür büyük kamu reklamverenlerin reklam dağılım tablosuna bakacağız. Evvel gazeteler:
Tablo 1: Büyük kamu reklamverenlerinin 2020’de gazetelerde reklam dağılımı, sütunXsantim.
(TMSF’deki büyük reklamverenler. Bellona, İstikbal, Mondi: Eski Boydak yeni Erciyes Anadolu Holding markaları. Aydınlı: Aydınlı Hazır Giysi ve markaları U.S. Polo, Cacharel, Pierre Cardin. Koza: Koza Altın ve madencilik şirketleri. THY: THY ve Turkish Cargo.)
Tabloda görünen birinci sonuç, hayli açık ki dev kamu reklamverenleri iktidar yanlısı basını reklamlar yoluyla beslemiş. Bu reklamların ezici çoğunluğu iktidar yanlısı gazetelere akarken, ideolojik olarak farklı pozisyonda yer alsalar da iktidarı eleştiren gazetelere bu kaynaklardan hisse verilmemiş. Artık sürpriz değil.
Tabloda ortaya çıkan ikinci en değerli sonuç, kamu bankalarında olduğu üzere kamu reklamvereninin toplamda en epeyce Turkuvaz Medya Grubu’na reklam akıttığıdır.
Tablo yoruma gerek bırakmıyor. Özetle, üstte kamu yönetimindeki kuruluşların verdiği toplam reklam alanı 474 bin 81 sütun-santim. Turkuvaz gazetelerinden satın alınan toplam reklam alanı ise 243 bin 313 sütun-santim. Yani Turkuvaz gazeteleri, pastanın yüzde 51,3’ünü almış.
MECMUALARDA DURUM NE?
Türkiye’de yayınlanan tüm mecmuaların yaşaması için kaynak ayrılmalı. Vergilerimizin bir kısmı da kültür dünyamızın gelişmesi için harcanmalı. Fakat birtakım örnekler kuşku uyandırıyor. Örneğin aylık yayınlanan bir bayan mecmuasının internet sitesindeki uzun tanıtımında şu sözler yer alıyor: “Yeni Türkiye’ye giden yolda taşlar adım adım döşenirken, (dergi) hazırladığı evraklarla Yeni Türkiye’nin yol haritasına katkı sağlıyor.” Yayın direktörünün haber sitesini saymazsak mecmuanın doğal reklamverenleri bir inşaat firması, bir kahve markası ve bir hazır giysi markası. Bunlar toplam 7 sayfa reklam vermişler. Öbür reklamverenleri ise Halkbank, Ziraat Bankası, Turkcell, Türk Telekom ile THY ve tam 15 sayfa reklam vermişler. Muhakkak ki mecmuayı ayakta tutan kamu reklamları. “Yeni Türkiye’nin yol haritasına” bu yolla katkı sağlayan vergilerimizin Turkuvaz kümesi mecmualarına kaç sayfa aktığı, aşağıdaki tabloda yer alıyor.
Reklamverenin en çok tercih ettiği mecmualardan oluşan pazarda Turkuvaz mecmuaları başı çekiyor. Turkuvaz kümesi, haftalık Para ve Şamdan mecmuaları ile aylık Cosmopolitan, Harpers Bazaar, Home Arka, In Business, Lacivert, Minika Çocuk, Minika Go, Muhit, Oto Haber, Sabit Fikir, Sofra, Vouge Türkiye mecmuaları, iki aylık Men’s Healt, Women’s Healt, China Today mecmuaları ve üç aylık Esquire, GQ Türkiye, House Beatiful dergileriyle pazarda hakimiyete sahip. Bu mecmualar içinde kamu reklamlarında öne çıkanlar şunlar:
Tablo 2: Turkuvaz Medya Grubu’nun 15 mecmuasının 2020’deki kamu reklamları sayfa sayısı.
(E.A.H.: TMSF idaresindeki Erciyes Anadolu Holding -eski Boydak – markaları Bellona, İstikbal, Mondi. Başka Kamu: Türkiye Sigorta, Borsa İstanbul, Aydınlı Hazır Giysi, Koza Altın, Aynes Besin, Türksat, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Gebze Emlak Konutları, STM Savunma, Emlak Konut, Emlak İştirak.)
Aylık kültür mecmuası Lacivert, küme sayfasında şu cümlelerle tanıtılıyor: “…fikri tartışmalar üreten, yeni bahisler ve kapsamlı makaleler ile hayata ilgi duyan herkese yeni bir şeyler sunmak isteyen heyecanlı ve genç bir mecmua.” Bu genç mecmua, yılbaşı eki ile birlikte 2020’de toplam 179 sayfa reklam alanı satmış, toplamın yüzde 60’ı üstteki tabloda yer alan kamu reklamlarından oluşuyor.
Para mecmuası bölgesel ekleriyle birlikte yıl boyunca 906 sayfa reklam satmış, bunların en az 345 sayfasının ise kamu tarafınca satın alındığı görülüyor. Yani Para mecmuasının reklam gelirinin yüzde 38’inin kamu kaynağıyla karşılandığı söylenebilir.
Tabloda çocuk mecmuaları dikkat çekiyor. Minika Go ve Minika Çocuk, Türk Telekom’dan aldıkları reklamlarla telekomünikasyon kesiminde tepeye çıkmış. Minika Go’nun yıl uzunluğu sattığı reklamların toplamı 96,5 sayfa. Kamunun hissesi 36 sayfa ile yüzde 37,3. Toplam 86 sayfa satan Minika Çocuk’ta ise kamu reklamı hissesi yüzde 51,6. Bu yüksek oranın Türk Telekom’u yöneten ismin eski Turkuvaz reklam yöneticisi olmasıyla ilgisi olabilir mi?
TÜM MECMUALARDAKİ KAMU REKLAMLARININ YÜZDE 42’Sİ TURKUVAZ’A
Tüm ülkede en epeyce reklam alan müddetli mecmualar ve gazete kitap ekleri dahil toplam 100 mecmuanın sayfa bazındaki reklamları incelendiğinde Turkuvaz mecmuaları net halde öne çıkıyor. Üstteki kamu ve ortaklı şirketlerin 100 müddetli yayına verdiği reklamların 1000 sayfadan fazlasını Turkuvaz almış. Kamu bankaları, Türkiye Sigorta, Borsa İstanbul, THY, Turkcell, Türk Telekom, TMSF idaresindeki İstikbal, Bellona, Mondi, Aynes, Hız Kargo, Aydınlı Hazır Giysi üzere kuruluşlar ile Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Emlak Konut üzere kurumların reklamları 2020 yılında tüm yayınlarda 2 bin 500 sayfanın üzerinde yer almış. Bunların yüzde 42,1’i Turkuvaz mecmualarına verilmiş.
Özetle, üstte sıralanan oranlar bu medya kümesinin kamu reklamlarına bağımlı olduğunu gösteriyor. tıpkı vakitte bu sonuç, medya çoğulculuğunun herkes için ne kadar kıymetli olduğunu da gösteriyor.
TURKUVAZ’IN TELEVİZYONLARINA AKAN KAMU KAYNAĞI
Kamu yönetimindeki dev bütçeli reklamverenlerin Turkuvaz’a katkısı televizyonlarda da görünür halde ortaya çıkıyor.
Tablo 3: Turkuvaz televizyonlarında kamu bankası haricindeki büyük kamu reklamvereninin 2020’deki reklam dağılımı/saniye.
(EAH: Erciyes Anadolu Holding ve markası Mondi. Aydınlı: Aydınlı Hazır Giysi ve markaları.)
Bir kıyaslama için Vodafone reklamlarının bu televizyonlara toplam 270 bin saniye reklam verdiğini, bunun bu şirketin toplam TV reklamlarında yüzde 13,8’lik bir orana işaret ettiğini belirtmeliyiz. Rakiplerinin ne kadar reklam verdiği ise tabloda. Turkcell’in 1 milyon saniyeyi aşkın Turkuvaz reklamları, tüm televizyonlara verdiğinin yüzde 25,5’ini oluşturuyor.
Bu karmaşık üzere görünen sayılar bütünü, reklam kesiminin tüm paydaşlarının fazlaca uygun bildiği adaletsiz tertibin küçük bir fotoğrafı. Art planda, bu kadar kaynağın yalnızca bir daha iktidara yakın ajanslar eliyle kamudan alınıp dağıtıldığı gerçeği var. Bölümde iş yapamaz hale gelen ajanslar, yapım firmaları ve reklamcıların yanı sıra rakip medya yöneticileri de bunu epeyce yeterli biliyor.
TABLOLARIN ART PLANINDA NE VAR?
Eski Boydak Holding markalarının verdiği reklamların iktidar yanlısı basında çarşaf çarşaf yayınlanması dikkatimi çekince bu şirkette idareye atanan emekli TMSF yöneticisi Abdullah Güzeldülger’e tabloları gösterdim, “bu tablolarda yoruma gerek yok” dedi. Pekala neydi konuşulması gereken? Geçmişte de medya ekonomisi-iktidar bağının sıkıntılı olduğunu anlatan Güzeldülger şunları söylemiş oldu:
“İbn Haldun’un Mukaddime’sinde temel bir tespiti vardır: ‘Bir ülkede devlet lideri ticaret yaparsa o ülke batar’ diye. ötürüsıyla devlet liderinin kendisinin ve etrafının nakdî bağlantılardan olabildiğince uzak kalması halinde bu bağlantılar olağan ağında yürür.
Bugün Bellona, İstikbal, Mondi (Boydak) kümesinin başına getirilen şahıs Berat Albayrak’ın Nun Vakfı’nın lideridir. Serhat Albayrak ile Berat Albayrak’ın kardeş olması ötürüsıyla bu münasebet ile diğer bir yönlendirilmeye müsait bir alan açılmış oluyor ister istemez. ötürüsıyla orada Turkuvaz Grubu’na bir ayrımcılık yapılması mümkün olabilir. Bu sayılar da bunu teyit ediyor olabilir.
Bir öbür örnek Türk Telekom. Türk Telekom’un başındaki şahıs da Ümit Önal, ATV kümesinde geçmişte reklam, irtibat, medya alanında nazaranv yapmış bir kişi. ötürüsıyla organik bağını, yani geçmişe ait alışkanlıklarını gittiği kurumda da sürdürmesi ve Turkuvaz Grubu’na başkalarından müspet ayrımcılık olarak daha fazla medya bütçesi vermesi epey da sürpriz değil.
ötürüsıyla bu alan sıkıntılı bir alan, düzeltilmesi gereken bir alan ve bu medya-hükümet bağının büsbütün ortadan kaldırılması ve medya sahiplerinin öteki iş alanlarında faaliyet göstermemesinin sağlanmasıyla mümkün. Temelden bir ihtilal gerekiyor.”
Türk Telekom CEO’su Ümit Önal pazarlamadan sorumlu genel müdür yardımcılığına da vekalet ediyor. 2007’de Turkuvaz Medya’ya girmiş ve ATV Genel Müdürlüğü, Reklam Küme Başkanlığı ve İcra Heyeti Üyeliği vazifelerinde bulunmuş. 10 yıl olmadan, 2016 sonunda Türk Telekom’a geçen Önal, üç yılı bile dolmadan CEO olarak atanmış. Resmi özgeçmişinde “Türk medyasının esaslı değişim sürecine kıymetli katkılarda bulunan Önal, Türk Telekom bünyesinde Türkiye’nin dijital ve teknolojik dönüşümüne liderlik etmeyi sürdürmektedir” diye yazıyor.
Türk Telekom’un reklam verdiği tüm mecmualar içinde Turkuvaz’ın oranı yüzde 56,9, tüm televizyonlarda bu oran 25,7. Türk Telekom’un en epeyce reklam alanı satın aldığı televizyonlar içinde saniye bazında birinci sırada 360 TV, ikinci sırada A Haber, üçüncü sırada Akit TV, dördüncü sırada Minika Çocuk, beşinci sırada A Spor TV, yedinci sırada Minika Go var. Mecmualarda de bu Minika markaları Türk Telekom’un en epeyce reklam satın aldıkları içinde.
BEDELİNİN 30 KAT ÜZERİNE KAMUYA SATILAN REKLAMLAR
Güzeldülger, bakılırsav yaptığı Boydak kümesinde yolsuzluk teşebbüslerinin siyasi takviye gördüğünü belirtmiş, bürokratların üzerinde siyasi baskılara işaret etmişti. Kamu yöneticilerinin reklam verme kararlarında da bu çeşit baskılar mı tesirli oluyordu? Karşılığı, tablolarla aktarılanın epeyce ötesinde, düpedüz bir soygun tertibine işaret ediyor:
“Bana direkt bir talep gelmedi ancak tabi ki ben de bir bürokrattım, etrafımda olup bitenlere baktığımda bilhassa kamu bankalarında, kamunun tesir alanına giren konularda aşikâr medya şirketlerinin daha epey faaliyet gösterdiği ve kamu kurumlarının başındaki yöneticilere aşikâr medya satın almalarında zorlama yaptığını gördüm.
örneğin bir reklam duvarı satın alması isteniyor bir kamu bankasının. Hükümetçe desteklendiği, üstü örtülü olarak himaye edilen bir ajansın, kendisinin atıyorum 100 bin liraya satın aldığı bir duvarı, kamu bankasına 3 milyon liraya ‘burayı alacaksın’ diye zorladığı kulağıma geldi. ötürüsıyla oradaki kamu bankası yöneticisi, ona direnmesi kararı tahminen bunu 1 milyon liraya kadar düşürtebildi. Fakat sonuç itibariyle burada epeyce pervasız fiyatlamalar ve bu tarafta kamu yöneticilerine birtakım baskılar yapıldığını müşahede ettim.”
REKLAMA BİLE DÖNÜŞMEDEN, ARACILARDA KAYBOLAN KAMU KAYNAKLARI
Güzeldülger isim belirtmedi lakin kelamını ettiği ajansların süratli büyümelerinin bile işaret vereceğini söylemiş oldu ve şöyleki devam etti:
“Bu iklim reeldir, yaşanan, var olan bir durumdur. Bununla ilgili esasen şirketlerin süratli büyümeleri, ciroları takip edildiğinde… Buradaki sorun şu, gerçekte kendisine maliyetinin tahminen 50 katı, 30 katı fiyatları talep etmeleridir kamu bütçelerinden. Ahlaksız olan tavır da budur. Yoksa olağan olarak ki kamu da reklam yapacak, o reklam bütçesini harcayacak. O tasarruf, oradaki yöneticiyle hükümetin kendi içinde geliştirdiği bir yöntem üzerinden yürüyebilir. Bu ne kadar objektif kriterlere yaklaşırsa o kadar adil olur. Siz aslına bakarsanız tablolardan bunun ne kadar adil ne kadar gayrı adil dağıtıldığı konusunda epeyce açık görünen bir durumu yansıttınız.
ötürüsıyla bu yönetilen, bilinen, her insanın de bildiği bir durumdur. Bunu da aşikâr ajanslar üzerinden yapıyorlar. Buradaki sıkıntı satın alınan şeyin pahası ile fatura edilen kıymet içinde fazlaca önemli, ahlaki olmayan bir kaynak transferi kelam konusu.”
Burada bir daha Abdullah Güzeldülger’e soruyoruz: Kaybolan paralar mı demek bu?
“Tabii ki. Siz piyasada 300 bin lira olan arabaya 3 milyon lira öder misiniz? Ödemezsiniz. Lakin size 300 bin değil 3 milyon lira ödemeniz tarafında bir baskı geliyor.
Buradaki idari bir tasarruftur. Bu tasarrufun bu istikamette kullanılmasının matematiksel bir karşılığı olması lazım. Matematiksel bir karşılığı olmayan her idari tasarruf şüphelidir. ötürüsıyla matematiksel karşılığı olmayan bu idari tasarrufların bu iktidar periyodunda sorgulanmaması niçiniyle bu yapılageliyor lakin bu sorgulandığı gün bunlar açığa çıkacaktır. Yani bir kamu bankasının 100 bin liraya kendisinin kiraladığı bir duvarı 3 milyon liraya satan ve buna müsaade veren yönetici bu manada sorumludur.”
Güzeldülger, yaklaşık iki yıl evvel yaşandığını söylemiş olduği “3 milyonluk reklam” skandalındaki üzere bir fazlaca olayın sürdüğünü belirtti, “Bu oradaki yöneticinin hassasiyetinden bağımsız, bu biçimde bir düzenek işletiyorlar, bu mevzuda bir kural tanımıyorlar, bu bahiste ahlaki bir kaygıları yok” dedi.
MEDYADA ŞEFFAFLIK HEPİMİZ İÇİN KURAL
Kamu reklamları dağılımıyla ilgili üç kısımlık yazı dizisi tamamlandı. Lakin gördüğünüz üzere medya ekonomisindeki data kapalılığı örtüsü biraz olsun aralandığında ortaya epey daha büyük skandallar çıkıyor. Bu yüzden kamu reklamları konusunda ajanslar, reklamcılar, yapım şirketleri, gazete ve TV yöneticileri ile kamu idarecileri yalnızca kendi çıkarları için değil tüm medyada şeffaflık için bildiklerini açıklamak zorunda. Unutulmamalı ki gazetecilik tek taraflı bilgi aktarma işi değildir, toplumun iştirakiyle yapılır. Ve medyada şeffaflık, halkın haber alma hakkı için garanti olacaktır.
*Gazeteci Hasan Basri Akdemir ve Bilgi Uzmanı Okan Özmen’in katkılarıyla.
Kamu kaynağının medyada kime, nasıl peşkeş çekildiği Türkiye’de her vakit en değerli hususlar içinde yer aldı. Doğan Medya Grubu’nun piyasaya hâkim olduğu günlerde görünür olmaya başlayan bu temel sorun bugün Turkuvaz Medya Grubu’nun görünen-görünmeyen hakimiyetiyle sürmekte. Medya ekosistemini bir ahtapot üzere sekiz koldan saran ve nefes alamaz hale getiren bu monopol tertibi, basın özgürlüğü önündeki en kıymetli meselelerden biri ve demokratik gelişmeye pürüzlerde başı çekiyor.
Medya iktisadında şeffaflığa yakıcı gereksinimle yola çıktığımız yazı dizisinin bu kısmında, kamu bankaları haricindeki büyük kamu reklamverenlerinin medyadaki görünümünü ele almaya odaklandık. Bunun için sayıları tabloya döktüğümüzde karşımıza çarpıcı bir sonuç çıktı. TMSF idaresindeki eski ismiyle Boydak Holding’e ilişkin markaların (İstikbal, Bellona, Mondi) iktidar yanlısı medyaya reklamlar yoluyla aktardığı kaynak dikkat cazip boyuttaydı. Bu niçinle 15 Temmuz darbe teşebbüsü daha sonrasında TMSF’nin bu şirkete İdare Şurası Lideri atadığı ve bugün emekli TMSF yöneticisi olan Abdullah Güzeldülger’e şirketin reklam dağıtma kriterlerini sordum. Eski Boydak Holding’de yaşanan yolsuzlukları son birkaç haftadır katıldığı televizyon programlarında kamuoyuna açıklayan Güzeldülger, kamu reklamlarının medyaya dağıtılması konusunda bugüne kadar basında hiç yer almamış hayli çarpıcı ayrıntıları Gazete Duvar okurları için aktardı.
Bu niçinle bu kısımda, evvelki yazıyı bitirirken yemin ettiğimiz tabloların yanı sıra Güzeldülger’in açıklamalarına yer vereceğiz.
KAMU BANKALARI DIŞINDAKİ KAMU REKLAMVERENLERİNİN BİLANÇOSU
Evvelki iki yazıda ortaya konuldu. Artık kamu bankalarının reklam verme kriterinin tiraj, reyting ya da reklam maliyeti olmadığını fazlaca yeterli biliyoruz. Bürokratların reklam dağıtım kararlarını verirken ve dağıtım için ajanslarla anlaşırken tarafsız olmadıkları, siyasi baskıyla ya da siyasi tercihle hareket ettikleri bu biçimdece kanıtlandı. Bu niçinle artık kamu yönetiminin reklamlarında eksik kalan tarafa, öbür büyük kamu reklamverenlerin reklam dağılım tablosuna bakacağız. Evvel gazeteler:
Tablo 1: Büyük kamu reklamverenlerinin 2020’de gazetelerde reklam dağılımı, sütunXsantim.
(TMSF’deki büyük reklamverenler. Bellona, İstikbal, Mondi: Eski Boydak yeni Erciyes Anadolu Holding markaları. Aydınlı: Aydınlı Hazır Giysi ve markaları U.S. Polo, Cacharel, Pierre Cardin. Koza: Koza Altın ve madencilik şirketleri. THY: THY ve Turkish Cargo.)
Tabloda görünen birinci sonuç, hayli açık ki dev kamu reklamverenleri iktidar yanlısı basını reklamlar yoluyla beslemiş. Bu reklamların ezici çoğunluğu iktidar yanlısı gazetelere akarken, ideolojik olarak farklı pozisyonda yer alsalar da iktidarı eleştiren gazetelere bu kaynaklardan hisse verilmemiş. Artık sürpriz değil.
Tabloda ortaya çıkan ikinci en değerli sonuç, kamu bankalarında olduğu üzere kamu reklamvereninin toplamda en epeyce Turkuvaz Medya Grubu’na reklam akıttığıdır.
Tablo yoruma gerek bırakmıyor. Özetle, üstte kamu yönetimindeki kuruluşların verdiği toplam reklam alanı 474 bin 81 sütun-santim. Turkuvaz gazetelerinden satın alınan toplam reklam alanı ise 243 bin 313 sütun-santim. Yani Turkuvaz gazeteleri, pastanın yüzde 51,3’ünü almış.
MECMUALARDA DURUM NE?
Türkiye’de yayınlanan tüm mecmuaların yaşaması için kaynak ayrılmalı. Vergilerimizin bir kısmı da kültür dünyamızın gelişmesi için harcanmalı. Fakat birtakım örnekler kuşku uyandırıyor. Örneğin aylık yayınlanan bir bayan mecmuasının internet sitesindeki uzun tanıtımında şu sözler yer alıyor: “Yeni Türkiye’ye giden yolda taşlar adım adım döşenirken, (dergi) hazırladığı evraklarla Yeni Türkiye’nin yol haritasına katkı sağlıyor.” Yayın direktörünün haber sitesini saymazsak mecmuanın doğal reklamverenleri bir inşaat firması, bir kahve markası ve bir hazır giysi markası. Bunlar toplam 7 sayfa reklam vermişler. Öbür reklamverenleri ise Halkbank, Ziraat Bankası, Turkcell, Türk Telekom ile THY ve tam 15 sayfa reklam vermişler. Muhakkak ki mecmuayı ayakta tutan kamu reklamları. “Yeni Türkiye’nin yol haritasına” bu yolla katkı sağlayan vergilerimizin Turkuvaz kümesi mecmualarına kaç sayfa aktığı, aşağıdaki tabloda yer alıyor.
Reklamverenin en çok tercih ettiği mecmualardan oluşan pazarda Turkuvaz mecmuaları başı çekiyor. Turkuvaz kümesi, haftalık Para ve Şamdan mecmuaları ile aylık Cosmopolitan, Harpers Bazaar, Home Arka, In Business, Lacivert, Minika Çocuk, Minika Go, Muhit, Oto Haber, Sabit Fikir, Sofra, Vouge Türkiye mecmuaları, iki aylık Men’s Healt, Women’s Healt, China Today mecmuaları ve üç aylık Esquire, GQ Türkiye, House Beatiful dergileriyle pazarda hakimiyete sahip. Bu mecmualar içinde kamu reklamlarında öne çıkanlar şunlar:
Tablo 2: Turkuvaz Medya Grubu’nun 15 mecmuasının 2020’deki kamu reklamları sayfa sayısı.
(E.A.H.: TMSF idaresindeki Erciyes Anadolu Holding -eski Boydak – markaları Bellona, İstikbal, Mondi. Başka Kamu: Türkiye Sigorta, Borsa İstanbul, Aydınlı Hazır Giysi, Koza Altın, Aynes Besin, Türksat, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Gebze Emlak Konutları, STM Savunma, Emlak Konut, Emlak İştirak.)
Aylık kültür mecmuası Lacivert, küme sayfasında şu cümlelerle tanıtılıyor: “…fikri tartışmalar üreten, yeni bahisler ve kapsamlı makaleler ile hayata ilgi duyan herkese yeni bir şeyler sunmak isteyen heyecanlı ve genç bir mecmua.” Bu genç mecmua, yılbaşı eki ile birlikte 2020’de toplam 179 sayfa reklam alanı satmış, toplamın yüzde 60’ı üstteki tabloda yer alan kamu reklamlarından oluşuyor.
Para mecmuası bölgesel ekleriyle birlikte yıl boyunca 906 sayfa reklam satmış, bunların en az 345 sayfasının ise kamu tarafınca satın alındığı görülüyor. Yani Para mecmuasının reklam gelirinin yüzde 38’inin kamu kaynağıyla karşılandığı söylenebilir.
Tabloda çocuk mecmuaları dikkat çekiyor. Minika Go ve Minika Çocuk, Türk Telekom’dan aldıkları reklamlarla telekomünikasyon kesiminde tepeye çıkmış. Minika Go’nun yıl uzunluğu sattığı reklamların toplamı 96,5 sayfa. Kamunun hissesi 36 sayfa ile yüzde 37,3. Toplam 86 sayfa satan Minika Çocuk’ta ise kamu reklamı hissesi yüzde 51,6. Bu yüksek oranın Türk Telekom’u yöneten ismin eski Turkuvaz reklam yöneticisi olmasıyla ilgisi olabilir mi?
TÜM MECMUALARDAKİ KAMU REKLAMLARININ YÜZDE 42’Sİ TURKUVAZ’A
Tüm ülkede en epeyce reklam alan müddetli mecmualar ve gazete kitap ekleri dahil toplam 100 mecmuanın sayfa bazındaki reklamları incelendiğinde Turkuvaz mecmuaları net halde öne çıkıyor. Üstteki kamu ve ortaklı şirketlerin 100 müddetli yayına verdiği reklamların 1000 sayfadan fazlasını Turkuvaz almış. Kamu bankaları, Türkiye Sigorta, Borsa İstanbul, THY, Turkcell, Türk Telekom, TMSF idaresindeki İstikbal, Bellona, Mondi, Aynes, Hız Kargo, Aydınlı Hazır Giysi üzere kuruluşlar ile Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Emlak Konut üzere kurumların reklamları 2020 yılında tüm yayınlarda 2 bin 500 sayfanın üzerinde yer almış. Bunların yüzde 42,1’i Turkuvaz mecmualarına verilmiş.
Özetle, üstte sıralanan oranlar bu medya kümesinin kamu reklamlarına bağımlı olduğunu gösteriyor. tıpkı vakitte bu sonuç, medya çoğulculuğunun herkes için ne kadar kıymetli olduğunu da gösteriyor.
TURKUVAZ’IN TELEVİZYONLARINA AKAN KAMU KAYNAĞI
Kamu yönetimindeki dev bütçeli reklamverenlerin Turkuvaz’a katkısı televizyonlarda da görünür halde ortaya çıkıyor.
Tablo 3: Turkuvaz televizyonlarında kamu bankası haricindeki büyük kamu reklamvereninin 2020’deki reklam dağılımı/saniye.
(EAH: Erciyes Anadolu Holding ve markası Mondi. Aydınlı: Aydınlı Hazır Giysi ve markaları.)
Bir kıyaslama için Vodafone reklamlarının bu televizyonlara toplam 270 bin saniye reklam verdiğini, bunun bu şirketin toplam TV reklamlarında yüzde 13,8’lik bir orana işaret ettiğini belirtmeliyiz. Rakiplerinin ne kadar reklam verdiği ise tabloda. Turkcell’in 1 milyon saniyeyi aşkın Turkuvaz reklamları, tüm televizyonlara verdiğinin yüzde 25,5’ini oluşturuyor.
Bu karmaşık üzere görünen sayılar bütünü, reklam kesiminin tüm paydaşlarının fazlaca uygun bildiği adaletsiz tertibin küçük bir fotoğrafı. Art planda, bu kadar kaynağın yalnızca bir daha iktidara yakın ajanslar eliyle kamudan alınıp dağıtıldığı gerçeği var. Bölümde iş yapamaz hale gelen ajanslar, yapım firmaları ve reklamcıların yanı sıra rakip medya yöneticileri de bunu epeyce yeterli biliyor.
TABLOLARIN ART PLANINDA NE VAR?
Eski Boydak Holding markalarının verdiği reklamların iktidar yanlısı basında çarşaf çarşaf yayınlanması dikkatimi çekince bu şirkette idareye atanan emekli TMSF yöneticisi Abdullah Güzeldülger’e tabloları gösterdim, “bu tablolarda yoruma gerek yok” dedi. Pekala neydi konuşulması gereken? Geçmişte de medya ekonomisi-iktidar bağının sıkıntılı olduğunu anlatan Güzeldülger şunları söylemiş oldu:
“İbn Haldun’un Mukaddime’sinde temel bir tespiti vardır: ‘Bir ülkede devlet lideri ticaret yaparsa o ülke batar’ diye. ötürüsıyla devlet liderinin kendisinin ve etrafının nakdî bağlantılardan olabildiğince uzak kalması halinde bu bağlantılar olağan ağında yürür.
Bugün Bellona, İstikbal, Mondi (Boydak) kümesinin başına getirilen şahıs Berat Albayrak’ın Nun Vakfı’nın lideridir. Serhat Albayrak ile Berat Albayrak’ın kardeş olması ötürüsıyla bu münasebet ile diğer bir yönlendirilmeye müsait bir alan açılmış oluyor ister istemez. ötürüsıyla orada Turkuvaz Grubu’na bir ayrımcılık yapılması mümkün olabilir. Bu sayılar da bunu teyit ediyor olabilir.
Bir öbür örnek Türk Telekom. Türk Telekom’un başındaki şahıs da Ümit Önal, ATV kümesinde geçmişte reklam, irtibat, medya alanında nazaranv yapmış bir kişi. ötürüsıyla organik bağını, yani geçmişe ait alışkanlıklarını gittiği kurumda da sürdürmesi ve Turkuvaz Grubu’na başkalarından müspet ayrımcılık olarak daha fazla medya bütçesi vermesi epey da sürpriz değil.
ötürüsıyla bu alan sıkıntılı bir alan, düzeltilmesi gereken bir alan ve bu medya-hükümet bağının büsbütün ortadan kaldırılması ve medya sahiplerinin öteki iş alanlarında faaliyet göstermemesinin sağlanmasıyla mümkün. Temelden bir ihtilal gerekiyor.”
Türk Telekom CEO’su Ümit Önal pazarlamadan sorumlu genel müdür yardımcılığına da vekalet ediyor. 2007’de Turkuvaz Medya’ya girmiş ve ATV Genel Müdürlüğü, Reklam Küme Başkanlığı ve İcra Heyeti Üyeliği vazifelerinde bulunmuş. 10 yıl olmadan, 2016 sonunda Türk Telekom’a geçen Önal, üç yılı bile dolmadan CEO olarak atanmış. Resmi özgeçmişinde “Türk medyasının esaslı değişim sürecine kıymetli katkılarda bulunan Önal, Türk Telekom bünyesinde Türkiye’nin dijital ve teknolojik dönüşümüne liderlik etmeyi sürdürmektedir” diye yazıyor.
Türk Telekom’un reklam verdiği tüm mecmualar içinde Turkuvaz’ın oranı yüzde 56,9, tüm televizyonlarda bu oran 25,7. Türk Telekom’un en epeyce reklam alanı satın aldığı televizyonlar içinde saniye bazında birinci sırada 360 TV, ikinci sırada A Haber, üçüncü sırada Akit TV, dördüncü sırada Minika Çocuk, beşinci sırada A Spor TV, yedinci sırada Minika Go var. Mecmualarda de bu Minika markaları Türk Telekom’un en epeyce reklam satın aldıkları içinde.
BEDELİNİN 30 KAT ÜZERİNE KAMUYA SATILAN REKLAMLAR
Güzeldülger, bakılırsav yaptığı Boydak kümesinde yolsuzluk teşebbüslerinin siyasi takviye gördüğünü belirtmiş, bürokratların üzerinde siyasi baskılara işaret etmişti. Kamu yöneticilerinin reklam verme kararlarında da bu çeşit baskılar mı tesirli oluyordu? Karşılığı, tablolarla aktarılanın epeyce ötesinde, düpedüz bir soygun tertibine işaret ediyor:
“Bana direkt bir talep gelmedi ancak tabi ki ben de bir bürokrattım, etrafımda olup bitenlere baktığımda bilhassa kamu bankalarında, kamunun tesir alanına giren konularda aşikâr medya şirketlerinin daha epey faaliyet gösterdiği ve kamu kurumlarının başındaki yöneticilere aşikâr medya satın almalarında zorlama yaptığını gördüm.
örneğin bir reklam duvarı satın alması isteniyor bir kamu bankasının. Hükümetçe desteklendiği, üstü örtülü olarak himaye edilen bir ajansın, kendisinin atıyorum 100 bin liraya satın aldığı bir duvarı, kamu bankasına 3 milyon liraya ‘burayı alacaksın’ diye zorladığı kulağıma geldi. ötürüsıyla oradaki kamu bankası yöneticisi, ona direnmesi kararı tahminen bunu 1 milyon liraya kadar düşürtebildi. Fakat sonuç itibariyle burada epeyce pervasız fiyatlamalar ve bu tarafta kamu yöneticilerine birtakım baskılar yapıldığını müşahede ettim.”
REKLAMA BİLE DÖNÜŞMEDEN, ARACILARDA KAYBOLAN KAMU KAYNAKLARI
Güzeldülger isim belirtmedi lakin kelamını ettiği ajansların süratli büyümelerinin bile işaret vereceğini söylemiş oldu ve şöyleki devam etti:
“Bu iklim reeldir, yaşanan, var olan bir durumdur. Bununla ilgili esasen şirketlerin süratli büyümeleri, ciroları takip edildiğinde… Buradaki sorun şu, gerçekte kendisine maliyetinin tahminen 50 katı, 30 katı fiyatları talep etmeleridir kamu bütçelerinden. Ahlaksız olan tavır da budur. Yoksa olağan olarak ki kamu da reklam yapacak, o reklam bütçesini harcayacak. O tasarruf, oradaki yöneticiyle hükümetin kendi içinde geliştirdiği bir yöntem üzerinden yürüyebilir. Bu ne kadar objektif kriterlere yaklaşırsa o kadar adil olur. Siz aslına bakarsanız tablolardan bunun ne kadar adil ne kadar gayrı adil dağıtıldığı konusunda epeyce açık görünen bir durumu yansıttınız.
ötürüsıyla bu yönetilen, bilinen, her insanın de bildiği bir durumdur. Bunu da aşikâr ajanslar üzerinden yapıyorlar. Buradaki sıkıntı satın alınan şeyin pahası ile fatura edilen kıymet içinde fazlaca önemli, ahlaki olmayan bir kaynak transferi kelam konusu.”
Burada bir daha Abdullah Güzeldülger’e soruyoruz: Kaybolan paralar mı demek bu?
“Tabii ki. Siz piyasada 300 bin lira olan arabaya 3 milyon lira öder misiniz? Ödemezsiniz. Lakin size 300 bin değil 3 milyon lira ödemeniz tarafında bir baskı geliyor.
Buradaki idari bir tasarruftur. Bu tasarrufun bu istikamette kullanılmasının matematiksel bir karşılığı olması lazım. Matematiksel bir karşılığı olmayan her idari tasarruf şüphelidir. ötürüsıyla matematiksel karşılığı olmayan bu idari tasarrufların bu iktidar periyodunda sorgulanmaması niçiniyle bu yapılageliyor lakin bu sorgulandığı gün bunlar açığa çıkacaktır. Yani bir kamu bankasının 100 bin liraya kendisinin kiraladığı bir duvarı 3 milyon liraya satan ve buna müsaade veren yönetici bu manada sorumludur.”
Güzeldülger, yaklaşık iki yıl evvel yaşandığını söylemiş olduği “3 milyonluk reklam” skandalındaki üzere bir fazlaca olayın sürdüğünü belirtti, “Bu oradaki yöneticinin hassasiyetinden bağımsız, bu biçimde bir düzenek işletiyorlar, bu mevzuda bir kural tanımıyorlar, bu bahiste ahlaki bir kaygıları yok” dedi.
MEDYADA ŞEFFAFLIK HEPİMİZ İÇİN KURAL
Kamu reklamları dağılımıyla ilgili üç kısımlık yazı dizisi tamamlandı. Lakin gördüğünüz üzere medya ekonomisindeki data kapalılığı örtüsü biraz olsun aralandığında ortaya epey daha büyük skandallar çıkıyor. Bu yüzden kamu reklamları konusunda ajanslar, reklamcılar, yapım şirketleri, gazete ve TV yöneticileri ile kamu idarecileri yalnızca kendi çıkarları için değil tüm medyada şeffaflık için bildiklerini açıklamak zorunda. Unutulmamalı ki gazetecilik tek taraflı bilgi aktarma işi değildir, toplumun iştirakiyle yapılır. Ve medyada şeffaflık, halkın haber alma hakkı için garanti olacaktır.
*Gazeteci Hasan Basri Akdemir ve Bilgi Uzmanı Okan Özmen’in katkılarıyla.