İktidar destekçisi medyaya akan kamu kaynağı-1: Yazılı basında kamu bankaları reklamları dağılımı Kenan Şener [email protected]
Bu bir yazı dizisi değil de haber olsaydı, en son söyleyeceğimi en başta söylemem gerekirdi ve haberin flaşı şu olurdu: “Gazetelerde ve televizyonlarda yayınlanan kamu reklamlarına ait datalar, tüm kamu reklamlarının tek bir merkezden dağıtıldığını ortaya koyuyor.” Bu cümleyle başlayan bir haberde bilgileri destekleyen diğer ispatlar da olurdu. Lakin Türkiye medya sermayesi, ‘veri gizliliği’ perdesinin gerisinde saklanıyor. Buna karşın Turkcell, Ziraat Bankası, Halkbank ya da Bellona (kayyum) üzere kamu yönetimindeki onlarca reklamverenin tek bir kişi denetimindeymiş üzere senkronize ve özel bir istikrar gözeterek reklam dağıttığını ortaya koymak mümkün. Bu yazı dizisinde kamu reklamlarının dağılımına ait bugüne kadar bâtın kalmış bilgileri bir ortada bakılırsaceksiniz.
KAMU KAYNAĞININ HORTUMU
Demirören Ailesi’nin kamu bankası kredisiyle Doğan Medya’yı satın alması basın tarihinde en değerli başlıklar içindeki yerini aldı. Bugün olduğu üzere uzun yıllar farklı taraflarıyla gündeme gelmeye devam edecek bu tartışmalı satış. Son adım cürüm örgütü önderi Sedat Peker’den geldi. Peker’in, iki yıl geri ödemesiz kredi için Demirörenlerin “faizi dahil tek kuruş ödeme yapmadığı” tezi, kamu kaynaklarının medyaya nasıl akıtıldığına dair tartışmayı daha geniş bir kesitin gündemine soktu.
Kamu bankalarından kaynak çekmek için bir fazlaca farklı usul olabilir. Biz şimdilik yasal olanları biliyoruz. Krediler üzere reklamlar da bu formüller içinde. Kamu bankaları yöneticileri vergilerimizi kime, nasıl dağıttıkları, bankayı yeterli yönetip yönetmedikleri konusunda hesap vermek zorunda. Ve krediler üzere reklamlar da bu sorumluluğa dahil.
Kamu bankalarının iktidar yanlısı medyayı fonlaması sır değil. Biz gazetecilerin kamusal sorumluluğu ortasında kimsenin bilmediğini bilinir kılmanın yanında her insanın bildiğini belgelemek, görünür kılıp sorgulanmasını sağlamak da var. Lakin Türkiye’de medya sermayesi data kapalılığı kalkanının gerisinde, gri alanlarda dolaşıyor. Şimdilik yapabileceğimiz ulaşabildiğimiz dataları bir ortaya getirmek. Başta da reklamlar geliyor.
Kamu reklamları aracılığıyla kurulan soygun tertibiyle ilgili birinci haberleri TV5’te yayınlanan 4. Güç programı imalcisi gazeteci Hasan Basri Akdemir yaptı. Onun da katkısıyla, genel reklam tablosuna şu biçimde bir bakmak bile kamu kaynağı hortumunun nereye bağlandığını görmeye yetiyor. Fakat bu ağır data bulutunun ortasından haberi süzüp sunmak gerek. Bu niçinle adım adım ilerleyip evvel gazeteleri, akabinde televizyonları mercek altına alacağız.
Üç başka profesyonel medya takip-izleme şirketi bilgilerinden derlediğimiz sonuçlara bakılırsa, bakalım 2020’de vergilerimiz hangi gazetelere akmış, reklam pastasının dev dilimi kime servis edilmiş…
İKTİDARI ELEŞTİREN GAZETEYE TEK SANTİM REKLAM YOK
Yazılı basında 2020 yılı reklam kullanım bilgilerine bakılırsa, kamu bankaları birtakım gazeteleri reklama boğdu, kimilerine ise hiç reklam vermedi. Kamu bankaları 2020 yılında Korkusuz, Birgün, Üniversal, Karar, Cumhuriyet, Ulusal Gazete, Sözcü, Yeniçağ, Yeni Asya ve Yeni İleti gazetelerine tek bir santim reklam vermedi.
İktidar yanlısı yayın yapan gazetelere görülmemiş seviyede reklam verip, eleştiren gazetelere reklam vermemek kamu yöneticilerinin siyasi saiklerle hareket ettiğini, politik yandaşlarından yana davrandıklarını gösteriyor. Onlar üzere, onları siyasi tarafsızlıktan uzaklaştıran talimatları verenler de bu sonuçtan sorumludur ve hatalıdır.
Yazılı basında reklam alanı ünitesi sütun-santim (stXcm – özetlemek gerekirse santim) olarak söz edilir. Tablo 1’de üç dev kamu bankasının yanı sıra “diğer” kategorisinde Emlak İştirak Bankası, Ziraat İştirak Bankası üzere kamu yönetimindeki öbür bankaların verdiği reklamların kapladığı toplam alan var.
Tablo 1: Medya takip bilgilerine bakılırsa yaygın gazetelerin 2020’de kamu bankalarına sattığı reklam alanları.
TÜRKGÜN’ÜN FARKI NE?
Kamu bankalarının en hayli reklam verdiği gazetenin MHP’nin yayın organı olarak bilinen Türkgün gazetesi olması dikkat cazip bir sonuç. Bu sonuçla bir arada Türkgün’ün öbür gazetelerden daha fazla gelir elde ettiğini söyleyemeyiz. Her gazetenin reklam tarifesinin farklı olduğu akıldan çıkarılmamalı. Ayrıyeten, süreklilik arz eden reklamlarda ünite santime düşen reklam maliyetinin daha düşük olduğu biliniyor. Yani Türkgün’e reklam vermenin daha az maliyetli olduğu, fakat ünite toplamının yüksek göründüğü savunulabilir. Buna rağmen reklamın reklamverene maliyeti ve gazetenin o reklamverenden elde ettiği gelir açıklanmadıkça aktarılan kamu kaynağı için tek belirleyen sütun-santim verisidir. Elimizdeki bu kısıtlı datayla bile açıkça görülüyor ki kamu bankaları 2020 tiraj raporunda son sıralarda bulunmasına rağmen Türkgün gazetesine reklam yağdırmış, ölçülebildiği kadarıyla 43 bin 102 santim reklam vermiş.
Diyelim ki Türkgün banka reklamı maksat kitlesi açısından ülkedeki en hakikat adres ve kamu bankaları bunun için oluk oluk reklam akıtıyor. bu biçimde özel bankaların da bu gazeteyi tercih etmiş olması gerekir. Ancak 2020 yılında reklam vermek için Türkgün’ü yeğleyen özel banka sayısı yalnızca üç. Satın aldıkları reklam alanı ise toplam bin 747 santim. Özel bankalar bin 747 santim reklam verirken kamu bankalarının 43 bin 102 santim reklam vermesi neyle açıklanabilir?
DÖRTTE BİRDen çokSI TURKUVAZ’IN ÜÇLÜSÜNE
Listede ikinci sırada Sabah’ın yer alması şaşırtan değil. Sabah, doğruluğu tartışmalı da olsa, mevcut tiraj bilgilerine göre en çok satan üç gazeteden biri. Fakat bu münasebetle bankaların rekor seviyede, 42 bin sütun-santim reklam vermesi, öbür epey satan gazetelere verilen reklama bakınca, doğal karşılanamaz. Hele hele 2020’de Hazine ve Maliye Bakanı’nın Berat Albayrak olduğu ve kamu bankalarının reklama boğduğu Sabah, Takvim ve Yeni Asır gazetelerine sahip Turkuvaz Grubu’nu bakan Albayrak’ın kardeşi Serhat Albayrak’ın yönettiği akıldan çıkarılmazsa.
Sabah, Takvim ve Yeni Asır’da bir yıl ortasında yayınlanan kamu bankası reklamı 79 bin 933 santime ulaşmış. 26 ulusal gazeteye kamu bankalarının verdiği toplam 299 bin 481 santim reklamın yüzde 26,6’sı niye Turkuvaz gazetelerine gitmiş olabilir?
ÖZEL BANKALARIN VERDİĞİNİN 5 KATI REKLAM TURKUVAZ’A
Kamu bankası yöneticilerinin vergilerimizi reklam yoluyla Turkuvaz kümesi gazetelerine aktarırken hangi yeterli idare unsurlarına, hangi harcama prensiplerine bağlı kaldıklarını bilmiyoruz. Yaptıklarını sayılarla söz etmek sıkıntı lakin imkânsız değil.
Turkuvaz gazetelerinin epeyce sattığını ve sayfalarını bankalara fazlaca ucuza açtığını var iseyalım. bu biçimde olduğunda yalnızca kamu bankalarının değil özel bankaların da rakipleri üzere bu mecraları tercih etmesi beklenirdi. O denli mi pekala?
2020 yılında Sabah gazetesine 12 özel banka reklam vermiş lakin toplam reklam alanları 9 bin 388 santimde kalmış. Tek başına Ziraat Bankası’nın Sabah’tan satın aldığı alan, özel bankaların toplam reklamının iki katını aşıyor. Faaliyet raporlarına nazaran üç dev kamu bankası içinde yıllık reklam sarfiyatı en yüksek olan Ziraat. 2020’de harcadığı 279 milyon liralık reklam sarfiyatının ne kadarını Sabah’a aktardığı ise bilinmiyor. Üstte belirttiğim üzere, şimdilik parayı konuşamıyoruz yalnızca izleyebiliyoruz.
Takvim’e sekiz özel banka toplam 5 bin 261 santim reklam vermiş, kamu bankaları 23,4 bin. Yeni Asır ise yalnızca üç özel bankadan bin 564 santim reklam alabilmiş buna rağmen kamu bankaları, İzmir merkezli gazeteye özellerin dokuz katından fazla, 14 bin 407 santimlik reklam parası akıtmış. Yani üç Turkuvaz gazetesine kamu bankaları 79,9 bin santim reklam parası öderken, özel bankaların toplamı 16,2 binde kalmış. Kamu bankaları niye rakiplerinden 5 kat daha fazla reklam alanı satın almışlar bu üç gazeteden, öteki reklamverenlerin goremediği ne görmüş olabilirler?
TAKVİM VE YENİ ASIR ÜST SIRAYA FIRLADI
Basın İlan Kurumu’nun (BİK), resmi ilan dağıtımı sıralamasında kıymetli kriter tiraj. BİK bu dağıtım bilgilerini açıklamadığı için bizler bilemiyorduk fakat uygun ki gazeteciler var. Kurumun kamuoyundan gizlediği ve Alican Uludağ’ın haberiyle öğrendiğimiz resmi ilan dağıtım sıralaması dikkate alındığında Takvim gazetesi sekizinci sırada, tirajda ise dokuzuncu. Fakat kamu bankası reklamı sıralamasında beşinciliğe tırmanıyor. Tirajda 14’üncü sıradaki Yeni Asır da sekizinciliğe yerleşiveriyor.
BİK resmi ilanları adil dağıtmak zorunda. Kamu bankası yöneticileri ise bu zorunluluğun kendilerini bağlamadığını söyleyebilirler. Fakat bu, tiraj sıralamasında geride kalan gazeteye daha fazla reklam verip daha epeyce satan öbür gazetelere boykot uygulamanın sebebi olamaz. Piyasada rekabeti bozucu tesir yaptıkları savıyla karşılaşabilirler.
DEMİRÖREN GAZETELERİNİN UĞRAŞI SONUÇ VERMİYOR
Bir devrin en çok reklam alan gazeteleri Hürriyet, Posta ve Milliyet’in durumu ise içler acısı. Demirören idaresinin bu kümesi “yandaş medya ileri cephesi”ne taşıması da ezeli öfkeyi ortadan kaldırmamış. Tablo, Demirören’in kamu bankası reklamlarında aradığını bulamadığını göstermekle bir arada “emanetçi” olduğu tezini da doğrular nitelikte. Hürriyet tirajda üçüncü, resmi ilan gelirinde ise ikinci lakin kamu bankası reklamları pastasından pek hisse verilmemiş, 10’uncu sıraya kovalanmış. Posta da tirajda dördüncü en hayli satan gazete lakin kamu bankalarının reklam verdiği 16 gazete içinde 11’inciliğin ötesine geçirilmemiş. Milliyet de lakin 12’inci olabilmiş.
AYDINLIK GAZETESİNİN LİSTEYE SÜRATLİ GİRİŞİ
Aydınlık gazetesinin durumu da reklamverenin siyasi halini gösteriyor. Kamu bankalarından reklam alabilen gazeteler ortasına nihayet 2020’de girebilmiş Aydınlık. 2018 ve 2019 datalarına göre tek bir santim kamu bankası reklamı yok. Doğu Perinçek’in Cumhur İttifakı’na tam dayanağı ve 2020’de başlayan kamu reklamları patlaması içinde hiç alaka olmadığı savunulabilir mi? 2020’de yalnızca iki özel bankadan 574 santim reklam alabilen Aydınlık, üç kamu bankasına 4 bin 522 santim reklam alanı satmış, Turkcell ve Türk Telekom’dan da 3 bin 500 santimin üzerinde reklam almaya başlamış. Bu muvaffakiyet grafiği 2021’de de istikrarını koruyor.
KAMU BANKALARININ GÖZDEN ÇIKARDIĞI OKURLAR
BİK’in resmi ilan listesinde en hayli gelir elde eden gazete sıralamasında birinci 10 şöyleki: Sabah, Hürriyet, Posta, Milliyet, Yeni Şafak, Sözcü, Akşam, Takvim, Türkiye, Yeni Akit. Sözcü’ye 34 günü bulan resmi ilan yayınını kesme cezası verilmese, o da en epey satan üçlü ortasında olduğu için üst sıralarda olacaktı elbet. Sözcü’nün BİK’te uğradığı haksızlığın benzerine kamu bankaları reklam dağıtımında da uğradığı görülüyor. Özel bankalar Sözcü okurunu potansiyel müşterileri içinde görüp onlara ulaşmaya çalışırken kamu bankaları bu okur kitlesini gözden çıkarmış. 16 özel bankanın 2020’de Sözcü’ye verdiği reklam alanı toplam 8 bin 916 stXcm. Doğal olarak neredeyse Sabah’ın özel bankalardan aldığı reklam kadar. Buna rağmen kamu bankaları tek bir santim reklam vermeyerek Sözcü’ye fiilen reklam cezası kesmiş.
TİRAJDA GERİDELER FAKAT REKLAMDA ZİRVEDELER
Kamu bankaları Sözcü üzere Yeniçağ, Korkusuz, Cumhuriyet, Karar, Üniversal, Birgün, Yeni Bildiri, Yeni Asya ve Ulusal Gazete’ye de ambargo uyguladı, hiç reklam vermedi. Buna rağmen tiraj sıralamasında gerilerdeki gazeteler kamu bankası reklam sırasında tıpkı Takvim ve Yeni Asır üzere uçuşa geçerek baş köşelere oturdu. en çok kamu bankası reklamı alan gazeteler içinde birinci Türkgün, üçüncü Akşam ile birlikte Yeni Birlik, Milat, Diriliş Postası ve Yeni Akit de tirajda yanına yaklaşamadıkları gazeteleri bile kamu bankaları reklamları sıralamasında geride bıraktı. Kat kat fazla kamu reklamı alma yolunun rakiplerinden daha güzel gazetecilik yapıp tiraj arttırmaktan geçmediğini biliyorlar. Çok açık ki ödüllendirilmişler.
Yazıyı daha fazla uzatmamak için gazetelerin bölgesel ve özel gün eklerini çalışmanın haricinde tuttum. Belirtmek gerekir ki eklerde de durum ana gazetelerdekinden hiç farklı değil. Örneğin Yeni Şafak Pazar eki dikkatimi çekti. İki haftada bir Halkbank’tan 4 tam sayfa reklam almaya başladı. 9 Mayıs’ta, 30 Mayıs’ta, 6 Haziran’da ve 20 Haziran’da ekin dış sayfaları, 16 tam sayfa Halkbank reklamıyla kaplandı.
AYDIN DOĞAN’IN ‘REKLAM PAZARINA MÜDAHALE EDİYORLAR’ KELAMLARI
Bugüne kadar hiç bir yerde yayınlanmayan tüm bu bilgiler yalnızca 2020 yılına odaklanıyor. Lakin kamu kaynaklarının reklamlar yoluyla yağmalanması uzun yıllardır sürüyor. Medya Ombudsmanı Faruk Bildirici “Hürriyet’teki Etik Arbedesinin Bilinmeyenleri, Medyanın Ombudsmanı Saray’ın Medyası” kitabında Doğan kümesine ekonomik-siyasi baskılara işaret ederken reklamlara da değiniyor. Aydın Doğan’ın 2015’te kümenin önde gelen isimleriyle yaptığı kriz idare toplantısındaki şu kelamlarını aktarıyor:
“Benim başladığım senelerda Hürriyet her vakit reklamda baskındı. Giderek Hürriyet’in reklam gelirleri gazeteler ortasında yüzde 47-48’lere kadar çıktı. Onun üzerine oynamaya başladı rakipler. Kamu ilanlarını kestiler, TOKİ, Ziraat Bankası vs… Turkcell havuz gazetelerinin bankası üzere oldu. Biz bunlarla ne kadar rekabet edebiliriz bilemiyorum.”
Edemedi ve sattı kümesini. Birebir kısımda Bildirici, Aydın Doğan’ın yalnızca kamuda değil tüm reklam sisteminde işleyen tertibe ait kelamlarına de yer veriyor:
“Dünyanın hiç bir yerinde her gün para kaybeden yayın organı olmaz… Hükümet yanlısı medya her gün para kaybediyor fakat devam ediyor. Nereden bu değirmenin suyu? Bizim ekonomik kaynaklarımıza göz diktiler. Onun dokuzunu aldılar elimden, kalan biri de almak istiyorlar. Artık reklam pazarına müdahale ediyorlar. Bizde reklamı çıkan şirkete açıp, niye orada reklamınız çıktı, bize de vereceksiniz diye baskı yapıyorlar.”
Doğan’ın 6 yıl evvelki bu sözlerindeki tepkisel ton kaynağın el değiştiriyor olmasından. bir daha de bu alandaki adaletsizliği ve haksızlığı en epeyce yaşayanların başta reklamverenler ve birtakım medya sahipleri olduğu da gerçek. Reklam alanının demokratik toplumda olması gerektiği seviyeye ulaşması için medya sahiplerinin de reklamverenlerin de üzerlerindeki baskıya isyan etmeleri, yağma sistemini faş etmeleri gerekirdi. Lakin bunu onlardan beklemek anlamsız olur.
Bir daha sonraki yazıda televizyon reklamlarının tahlili yer alacak. bir daha epeyce çarpıcı sonuçlar ve tablolarla kamu kaynağı hortumunun nereye bağlandığını anlatmaya çalışacağız.
Tablo 2: Gazetelerin 2020 yılı günlük ortalama tirajı, BİK bilgilerine nazaran resmi ilan/reklam gelirleri ve kamu bankalarından aldıkları reklamların toplam alanı.
Açıklama: Özel yazılımlarla takip edilen reklamlardaki toplam alan yüzde 100 katılıkta gerçek santimi vermeyebilir. tıpkı vakitte yazılımların yanılma hisseleri genel dağılım tablosunu etkilemez. Kendi reklam müddetinin tablodakinden farklı olduğunu argüman edecek reklamveren ya da gazete olursa resmi sayılarını tabloya işlemekten memnuniyet duyarız.
Kenan Şener kimdir?
Gazeteci. Anadolu Üniversitesi Bağlantı Bilimleri Fakültesi mezunu. Ankara Üniversitesi Bağlantı Fakültesinde yüksek lisansını TV haberciliğinde hızlanmanın neticeleriyla ilgili teziyle tamamladı. Anka Ajansı, Kanal B, Star TV, Kanal D, CNN Türk ve kapanan Olay TV’de çalıştı. Basın meslek örgütlerinde nazaranv alıyor. Gazeteciler Cemiyeti’nin Demokrasi İçin Medya, Medya İçin Demokrasi projesinde üç aylık basın özgürlüğü raporlarını hazırlıyor.
Bu bir yazı dizisi değil de haber olsaydı, en son söyleyeceğimi en başta söylemem gerekirdi ve haberin flaşı şu olurdu: “Gazetelerde ve televizyonlarda yayınlanan kamu reklamlarına ait datalar, tüm kamu reklamlarının tek bir merkezden dağıtıldığını ortaya koyuyor.” Bu cümleyle başlayan bir haberde bilgileri destekleyen diğer ispatlar da olurdu. Lakin Türkiye medya sermayesi, ‘veri gizliliği’ perdesinin gerisinde saklanıyor. Buna karşın Turkcell, Ziraat Bankası, Halkbank ya da Bellona (kayyum) üzere kamu yönetimindeki onlarca reklamverenin tek bir kişi denetimindeymiş üzere senkronize ve özel bir istikrar gözeterek reklam dağıttığını ortaya koymak mümkün. Bu yazı dizisinde kamu reklamlarının dağılımına ait bugüne kadar bâtın kalmış bilgileri bir ortada bakılırsaceksiniz.
KAMU KAYNAĞININ HORTUMU
Demirören Ailesi’nin kamu bankası kredisiyle Doğan Medya’yı satın alması basın tarihinde en değerli başlıklar içindeki yerini aldı. Bugün olduğu üzere uzun yıllar farklı taraflarıyla gündeme gelmeye devam edecek bu tartışmalı satış. Son adım cürüm örgütü önderi Sedat Peker’den geldi. Peker’in, iki yıl geri ödemesiz kredi için Demirörenlerin “faizi dahil tek kuruş ödeme yapmadığı” tezi, kamu kaynaklarının medyaya nasıl akıtıldığına dair tartışmayı daha geniş bir kesitin gündemine soktu.
Kamu bankalarından kaynak çekmek için bir fazlaca farklı usul olabilir. Biz şimdilik yasal olanları biliyoruz. Krediler üzere reklamlar da bu formüller içinde. Kamu bankaları yöneticileri vergilerimizi kime, nasıl dağıttıkları, bankayı yeterli yönetip yönetmedikleri konusunda hesap vermek zorunda. Ve krediler üzere reklamlar da bu sorumluluğa dahil.
Kamu bankalarının iktidar yanlısı medyayı fonlaması sır değil. Biz gazetecilerin kamusal sorumluluğu ortasında kimsenin bilmediğini bilinir kılmanın yanında her insanın bildiğini belgelemek, görünür kılıp sorgulanmasını sağlamak da var. Lakin Türkiye’de medya sermayesi data kapalılığı kalkanının gerisinde, gri alanlarda dolaşıyor. Şimdilik yapabileceğimiz ulaşabildiğimiz dataları bir ortaya getirmek. Başta da reklamlar geliyor.
Kamu reklamları aracılığıyla kurulan soygun tertibiyle ilgili birinci haberleri TV5’te yayınlanan 4. Güç programı imalcisi gazeteci Hasan Basri Akdemir yaptı. Onun da katkısıyla, genel reklam tablosuna şu biçimde bir bakmak bile kamu kaynağı hortumunun nereye bağlandığını görmeye yetiyor. Fakat bu ağır data bulutunun ortasından haberi süzüp sunmak gerek. Bu niçinle adım adım ilerleyip evvel gazeteleri, akabinde televizyonları mercek altına alacağız.
Üç başka profesyonel medya takip-izleme şirketi bilgilerinden derlediğimiz sonuçlara bakılırsa, bakalım 2020’de vergilerimiz hangi gazetelere akmış, reklam pastasının dev dilimi kime servis edilmiş…
İKTİDARI ELEŞTİREN GAZETEYE TEK SANTİM REKLAM YOK
Yazılı basında 2020 yılı reklam kullanım bilgilerine bakılırsa, kamu bankaları birtakım gazeteleri reklama boğdu, kimilerine ise hiç reklam vermedi. Kamu bankaları 2020 yılında Korkusuz, Birgün, Üniversal, Karar, Cumhuriyet, Ulusal Gazete, Sözcü, Yeniçağ, Yeni Asya ve Yeni İleti gazetelerine tek bir santim reklam vermedi.
İktidar yanlısı yayın yapan gazetelere görülmemiş seviyede reklam verip, eleştiren gazetelere reklam vermemek kamu yöneticilerinin siyasi saiklerle hareket ettiğini, politik yandaşlarından yana davrandıklarını gösteriyor. Onlar üzere, onları siyasi tarafsızlıktan uzaklaştıran talimatları verenler de bu sonuçtan sorumludur ve hatalıdır.
Yazılı basında reklam alanı ünitesi sütun-santim (stXcm – özetlemek gerekirse santim) olarak söz edilir. Tablo 1’de üç dev kamu bankasının yanı sıra “diğer” kategorisinde Emlak İştirak Bankası, Ziraat İştirak Bankası üzere kamu yönetimindeki öbür bankaların verdiği reklamların kapladığı toplam alan var.
Tablo 1: Medya takip bilgilerine bakılırsa yaygın gazetelerin 2020’de kamu bankalarına sattığı reklam alanları.
TÜRKGÜN’ÜN FARKI NE?
Kamu bankalarının en hayli reklam verdiği gazetenin MHP’nin yayın organı olarak bilinen Türkgün gazetesi olması dikkat cazip bir sonuç. Bu sonuçla bir arada Türkgün’ün öbür gazetelerden daha fazla gelir elde ettiğini söyleyemeyiz. Her gazetenin reklam tarifesinin farklı olduğu akıldan çıkarılmamalı. Ayrıyeten, süreklilik arz eden reklamlarda ünite santime düşen reklam maliyetinin daha düşük olduğu biliniyor. Yani Türkgün’e reklam vermenin daha az maliyetli olduğu, fakat ünite toplamının yüksek göründüğü savunulabilir. Buna rağmen reklamın reklamverene maliyeti ve gazetenin o reklamverenden elde ettiği gelir açıklanmadıkça aktarılan kamu kaynağı için tek belirleyen sütun-santim verisidir. Elimizdeki bu kısıtlı datayla bile açıkça görülüyor ki kamu bankaları 2020 tiraj raporunda son sıralarda bulunmasına rağmen Türkgün gazetesine reklam yağdırmış, ölçülebildiği kadarıyla 43 bin 102 santim reklam vermiş.
Diyelim ki Türkgün banka reklamı maksat kitlesi açısından ülkedeki en hakikat adres ve kamu bankaları bunun için oluk oluk reklam akıtıyor. bu biçimde özel bankaların da bu gazeteyi tercih etmiş olması gerekir. Ancak 2020 yılında reklam vermek için Türkgün’ü yeğleyen özel banka sayısı yalnızca üç. Satın aldıkları reklam alanı ise toplam bin 747 santim. Özel bankalar bin 747 santim reklam verirken kamu bankalarının 43 bin 102 santim reklam vermesi neyle açıklanabilir?
DÖRTTE BİRDen çokSI TURKUVAZ’IN ÜÇLÜSÜNE
Listede ikinci sırada Sabah’ın yer alması şaşırtan değil. Sabah, doğruluğu tartışmalı da olsa, mevcut tiraj bilgilerine göre en çok satan üç gazeteden biri. Fakat bu münasebetle bankaların rekor seviyede, 42 bin sütun-santim reklam vermesi, öbür epey satan gazetelere verilen reklama bakınca, doğal karşılanamaz. Hele hele 2020’de Hazine ve Maliye Bakanı’nın Berat Albayrak olduğu ve kamu bankalarının reklama boğduğu Sabah, Takvim ve Yeni Asır gazetelerine sahip Turkuvaz Grubu’nu bakan Albayrak’ın kardeşi Serhat Albayrak’ın yönettiği akıldan çıkarılmazsa.
Sabah, Takvim ve Yeni Asır’da bir yıl ortasında yayınlanan kamu bankası reklamı 79 bin 933 santime ulaşmış. 26 ulusal gazeteye kamu bankalarının verdiği toplam 299 bin 481 santim reklamın yüzde 26,6’sı niye Turkuvaz gazetelerine gitmiş olabilir?
ÖZEL BANKALARIN VERDİĞİNİN 5 KATI REKLAM TURKUVAZ’A
Kamu bankası yöneticilerinin vergilerimizi reklam yoluyla Turkuvaz kümesi gazetelerine aktarırken hangi yeterli idare unsurlarına, hangi harcama prensiplerine bağlı kaldıklarını bilmiyoruz. Yaptıklarını sayılarla söz etmek sıkıntı lakin imkânsız değil.
Turkuvaz gazetelerinin epeyce sattığını ve sayfalarını bankalara fazlaca ucuza açtığını var iseyalım. bu biçimde olduğunda yalnızca kamu bankalarının değil özel bankaların da rakipleri üzere bu mecraları tercih etmesi beklenirdi. O denli mi pekala?
2020 yılında Sabah gazetesine 12 özel banka reklam vermiş lakin toplam reklam alanları 9 bin 388 santimde kalmış. Tek başına Ziraat Bankası’nın Sabah’tan satın aldığı alan, özel bankaların toplam reklamının iki katını aşıyor. Faaliyet raporlarına nazaran üç dev kamu bankası içinde yıllık reklam sarfiyatı en yüksek olan Ziraat. 2020’de harcadığı 279 milyon liralık reklam sarfiyatının ne kadarını Sabah’a aktardığı ise bilinmiyor. Üstte belirttiğim üzere, şimdilik parayı konuşamıyoruz yalnızca izleyebiliyoruz.
Takvim’e sekiz özel banka toplam 5 bin 261 santim reklam vermiş, kamu bankaları 23,4 bin. Yeni Asır ise yalnızca üç özel bankadan bin 564 santim reklam alabilmiş buna rağmen kamu bankaları, İzmir merkezli gazeteye özellerin dokuz katından fazla, 14 bin 407 santimlik reklam parası akıtmış. Yani üç Turkuvaz gazetesine kamu bankaları 79,9 bin santim reklam parası öderken, özel bankaların toplamı 16,2 binde kalmış. Kamu bankaları niye rakiplerinden 5 kat daha fazla reklam alanı satın almışlar bu üç gazeteden, öteki reklamverenlerin goremediği ne görmüş olabilirler?
TAKVİM VE YENİ ASIR ÜST SIRAYA FIRLADI
Basın İlan Kurumu’nun (BİK), resmi ilan dağıtımı sıralamasında kıymetli kriter tiraj. BİK bu dağıtım bilgilerini açıklamadığı için bizler bilemiyorduk fakat uygun ki gazeteciler var. Kurumun kamuoyundan gizlediği ve Alican Uludağ’ın haberiyle öğrendiğimiz resmi ilan dağıtım sıralaması dikkate alındığında Takvim gazetesi sekizinci sırada, tirajda ise dokuzuncu. Fakat kamu bankası reklamı sıralamasında beşinciliğe tırmanıyor. Tirajda 14’üncü sıradaki Yeni Asır da sekizinciliğe yerleşiveriyor.
BİK resmi ilanları adil dağıtmak zorunda. Kamu bankası yöneticileri ise bu zorunluluğun kendilerini bağlamadığını söyleyebilirler. Fakat bu, tiraj sıralamasında geride kalan gazeteye daha fazla reklam verip daha epeyce satan öbür gazetelere boykot uygulamanın sebebi olamaz. Piyasada rekabeti bozucu tesir yaptıkları savıyla karşılaşabilirler.
DEMİRÖREN GAZETELERİNİN UĞRAŞI SONUÇ VERMİYOR
Bir devrin en çok reklam alan gazeteleri Hürriyet, Posta ve Milliyet’in durumu ise içler acısı. Demirören idaresinin bu kümesi “yandaş medya ileri cephesi”ne taşıması da ezeli öfkeyi ortadan kaldırmamış. Tablo, Demirören’in kamu bankası reklamlarında aradığını bulamadığını göstermekle bir arada “emanetçi” olduğu tezini da doğrular nitelikte. Hürriyet tirajda üçüncü, resmi ilan gelirinde ise ikinci lakin kamu bankası reklamları pastasından pek hisse verilmemiş, 10’uncu sıraya kovalanmış. Posta da tirajda dördüncü en hayli satan gazete lakin kamu bankalarının reklam verdiği 16 gazete içinde 11’inciliğin ötesine geçirilmemiş. Milliyet de lakin 12’inci olabilmiş.
AYDINLIK GAZETESİNİN LİSTEYE SÜRATLİ GİRİŞİ
Aydınlık gazetesinin durumu da reklamverenin siyasi halini gösteriyor. Kamu bankalarından reklam alabilen gazeteler ortasına nihayet 2020’de girebilmiş Aydınlık. 2018 ve 2019 datalarına göre tek bir santim kamu bankası reklamı yok. Doğu Perinçek’in Cumhur İttifakı’na tam dayanağı ve 2020’de başlayan kamu reklamları patlaması içinde hiç alaka olmadığı savunulabilir mi? 2020’de yalnızca iki özel bankadan 574 santim reklam alabilen Aydınlık, üç kamu bankasına 4 bin 522 santim reklam alanı satmış, Turkcell ve Türk Telekom’dan da 3 bin 500 santimin üzerinde reklam almaya başlamış. Bu muvaffakiyet grafiği 2021’de de istikrarını koruyor.
KAMU BANKALARININ GÖZDEN ÇIKARDIĞI OKURLAR
BİK’in resmi ilan listesinde en hayli gelir elde eden gazete sıralamasında birinci 10 şöyleki: Sabah, Hürriyet, Posta, Milliyet, Yeni Şafak, Sözcü, Akşam, Takvim, Türkiye, Yeni Akit. Sözcü’ye 34 günü bulan resmi ilan yayınını kesme cezası verilmese, o da en epey satan üçlü ortasında olduğu için üst sıralarda olacaktı elbet. Sözcü’nün BİK’te uğradığı haksızlığın benzerine kamu bankaları reklam dağıtımında da uğradığı görülüyor. Özel bankalar Sözcü okurunu potansiyel müşterileri içinde görüp onlara ulaşmaya çalışırken kamu bankaları bu okur kitlesini gözden çıkarmış. 16 özel bankanın 2020’de Sözcü’ye verdiği reklam alanı toplam 8 bin 916 stXcm. Doğal olarak neredeyse Sabah’ın özel bankalardan aldığı reklam kadar. Buna rağmen kamu bankaları tek bir santim reklam vermeyerek Sözcü’ye fiilen reklam cezası kesmiş.
TİRAJDA GERİDELER FAKAT REKLAMDA ZİRVEDELER
Kamu bankaları Sözcü üzere Yeniçağ, Korkusuz, Cumhuriyet, Karar, Üniversal, Birgün, Yeni Bildiri, Yeni Asya ve Ulusal Gazete’ye de ambargo uyguladı, hiç reklam vermedi. Buna rağmen tiraj sıralamasında gerilerdeki gazeteler kamu bankası reklam sırasında tıpkı Takvim ve Yeni Asır üzere uçuşa geçerek baş köşelere oturdu. en çok kamu bankası reklamı alan gazeteler içinde birinci Türkgün, üçüncü Akşam ile birlikte Yeni Birlik, Milat, Diriliş Postası ve Yeni Akit de tirajda yanına yaklaşamadıkları gazeteleri bile kamu bankaları reklamları sıralamasında geride bıraktı. Kat kat fazla kamu reklamı alma yolunun rakiplerinden daha güzel gazetecilik yapıp tiraj arttırmaktan geçmediğini biliyorlar. Çok açık ki ödüllendirilmişler.
Yazıyı daha fazla uzatmamak için gazetelerin bölgesel ve özel gün eklerini çalışmanın haricinde tuttum. Belirtmek gerekir ki eklerde de durum ana gazetelerdekinden hiç farklı değil. Örneğin Yeni Şafak Pazar eki dikkatimi çekti. İki haftada bir Halkbank’tan 4 tam sayfa reklam almaya başladı. 9 Mayıs’ta, 30 Mayıs’ta, 6 Haziran’da ve 20 Haziran’da ekin dış sayfaları, 16 tam sayfa Halkbank reklamıyla kaplandı.
AYDIN DOĞAN’IN ‘REKLAM PAZARINA MÜDAHALE EDİYORLAR’ KELAMLARI
Bugüne kadar hiç bir yerde yayınlanmayan tüm bu bilgiler yalnızca 2020 yılına odaklanıyor. Lakin kamu kaynaklarının reklamlar yoluyla yağmalanması uzun yıllardır sürüyor. Medya Ombudsmanı Faruk Bildirici “Hürriyet’teki Etik Arbedesinin Bilinmeyenleri, Medyanın Ombudsmanı Saray’ın Medyası” kitabında Doğan kümesine ekonomik-siyasi baskılara işaret ederken reklamlara da değiniyor. Aydın Doğan’ın 2015’te kümenin önde gelen isimleriyle yaptığı kriz idare toplantısındaki şu kelamlarını aktarıyor:
“Benim başladığım senelerda Hürriyet her vakit reklamda baskındı. Giderek Hürriyet’in reklam gelirleri gazeteler ortasında yüzde 47-48’lere kadar çıktı. Onun üzerine oynamaya başladı rakipler. Kamu ilanlarını kestiler, TOKİ, Ziraat Bankası vs… Turkcell havuz gazetelerinin bankası üzere oldu. Biz bunlarla ne kadar rekabet edebiliriz bilemiyorum.”
Edemedi ve sattı kümesini. Birebir kısımda Bildirici, Aydın Doğan’ın yalnızca kamuda değil tüm reklam sisteminde işleyen tertibe ait kelamlarına de yer veriyor:
“Dünyanın hiç bir yerinde her gün para kaybeden yayın organı olmaz… Hükümet yanlısı medya her gün para kaybediyor fakat devam ediyor. Nereden bu değirmenin suyu? Bizim ekonomik kaynaklarımıza göz diktiler. Onun dokuzunu aldılar elimden, kalan biri de almak istiyorlar. Artık reklam pazarına müdahale ediyorlar. Bizde reklamı çıkan şirkete açıp, niye orada reklamınız çıktı, bize de vereceksiniz diye baskı yapıyorlar.”
Doğan’ın 6 yıl evvelki bu sözlerindeki tepkisel ton kaynağın el değiştiriyor olmasından. bir daha de bu alandaki adaletsizliği ve haksızlığı en epeyce yaşayanların başta reklamverenler ve birtakım medya sahipleri olduğu da gerçek. Reklam alanının demokratik toplumda olması gerektiği seviyeye ulaşması için medya sahiplerinin de reklamverenlerin de üzerlerindeki baskıya isyan etmeleri, yağma sistemini faş etmeleri gerekirdi. Lakin bunu onlardan beklemek anlamsız olur.
Bir daha sonraki yazıda televizyon reklamlarının tahlili yer alacak. bir daha epeyce çarpıcı sonuçlar ve tablolarla kamu kaynağı hortumunun nereye bağlandığını anlatmaya çalışacağız.
Tablo 2: Gazetelerin 2020 yılı günlük ortalama tirajı, BİK bilgilerine nazaran resmi ilan/reklam gelirleri ve kamu bankalarından aldıkları reklamların toplam alanı.
Açıklama: Özel yazılımlarla takip edilen reklamlardaki toplam alan yüzde 100 katılıkta gerçek santimi vermeyebilir. tıpkı vakitte yazılımların yanılma hisseleri genel dağılım tablosunu etkilemez. Kendi reklam müddetinin tablodakinden farklı olduğunu argüman edecek reklamveren ya da gazete olursa resmi sayılarını tabloya işlemekten memnuniyet duyarız.
Kenan Şener kimdir?
Gazeteci. Anadolu Üniversitesi Bağlantı Bilimleri Fakültesi mezunu. Ankara Üniversitesi Bağlantı Fakültesinde yüksek lisansını TV haberciliğinde hızlanmanın neticeleriyla ilgili teziyle tamamladı. Anka Ajansı, Kanal B, Star TV, Kanal D, CNN Türk ve kapanan Olay TV’de çalıştı. Basın meslek örgütlerinde nazaranv alıyor. Gazeteciler Cemiyeti’nin Demokrasi İçin Medya, Medya İçin Demokrasi projesinde üç aylık basın özgürlüğü raporlarını hazırlıyor.