Engellilerin medyada temsili: ‘Geliştirdiğiniz içerik ilham sömürüsüne dönüşmemeli’ Engelli Bireylerin Bağımsız hayatı için Kilit Bir Araç Olarak şahsi Asistanlık (PAKT) projesi kapsamında düzenlenen online yuvarlak masa toplantısında engelli bireylerin meseleleri, toplumsal iştirak bağlamında ele alındı.
Engelli Bayan Derneği’nin düzenlediği, Bilgi Üniversitesi’nden Prof. Dr. Itır Erhart ile Avrupa Bağımsız Ömür Ağı’ndan (ENIL) Zara Todd’un katıldığı oturumda, Engelli Bayan Derneği’nden Dr. Beyza Ünal da şahsi asistanlık uygulamasıyla ilgili tecrübesini anlattı.
‘EŞİT YURTTAŞLIK YERİNE MUHTAÇLIK SÖYLEMİ’
Prof Dr. Itır Erhat, Türkiye’de engellilikle ilgili sıkıntıların eşit yurttaşlık perspektifiyle tartışılmadığını belirtiyor. Toplumdaki engellilik algısının ise “yardıma gereksinimi olan, cinsiyetsiz, olağan olmayan, allahın sevgili kulu ya da tam bilakis günahkar” tarifleriyle şekillendiğini vurguluyor: “hiç bir biçimde cinsellikle, aşkla bağdaşmamak, büsbütün o dünyaların haricinde algılanmak… Hala karşılaştığımız olağan olmamak… Bunu spor medyasında bakılırsabiliyoruz. Paralimpik atletler ve olağan atletler… ‘Normal rakiplerine karşı kazandı’ hayli enteresan bir telaffuz örneğin. Manileri aşan kahraman da epey karşımıza çıkıyor. Ancak hepsinde biz ve onlar söylemi var. Eşit yurttaşlık, muadil olmak değil.”
Prof. Dr. Itır Erhart
‘MAVİ KAPAK…’
Prof. Dr. Erhat, “mavi kapak biriktir tekerlekli sandalye al” kampanyasının toplumun engellilere bakış açısını hayli yeterli yansıtan bir örnek olduğu görüşünde. Bunun sebebini şöyleki açıklıyor: “Bir dernek şişelerin üstündeki plastik kapakları topluyor, plastik kapaklar ileri dönüşüme gidiyor. İleri dönüşüm yardımıyla elde edilen gelirle tekerlekli sandalye alınıyor. Buradaki telaffuz, ‘Sen mavi kapak topladın ne hoş. Senin sayende biri sandalyeye kavuştu’ oluyor. Bireyler de o mavi kapakları topladığı vakit, engelliler için epeyce hoş bir şey yaptım diye kendini fazlaca uygun hissediyor. Biz hak temelli yaklaşımda mavi kapak olayının fazlaca sıkıntılı olduğunu, tekerlekli sandalyenin temel bir insan hakkı olduğunu anlattığımızda epey makus hissediyorlar. ‘Biz de topladık uygun bir şey zannediyorduk’ diye duygusal yansılar verildiğini gördüm. Engelliler muhtaç ve ben ona yardım edeceğim yaklaşımı epeyce içselleştirilmiş.”
DİNLE İLİŞKİLENDİRME: SEVGİLİ KUL MU, GÜNAHKAR MI?
Öte yandan dinle ilişkilendirilme de engellilerin yaygın bir halde maruz kaldığı ayrımcı örneklerden. Erhat, bunu şu biçimde anlatıyor: “Bu dünyada acı çekiyorsun ancak öbür dünyada rahat edersin. Senin dua etmene gerek yok aslına bakarsanız cennete gideceksin. Bunların hepsi teğe bir tanıdığım arkadaşlarıma söylenmiş şeyler.” Fakat bu yaygın telaffuzun, tam bilakis de mümkün: “Bırak onu İlah cezasını vermiş. Bir yandan yüksek ve kutsal mertebede bir yandan da İlah tarafınca cezalandırılmış. İkisinin içinde gidip gelen bir telaffuz görüyoruz.”
Bir öteki yaygın yaklaşım ise temelinde kaygı ve tehdide dayanan “Hepimiz bir engelli adayıyız” söylemi. “Haklarını savunduğumuz her şey olmayacağız” diyen Prof. Dr. Erhat, “Yarın bir deney hayvanı olmayacaksın tahminen fakat onun da haklarını savunmak zorundasın” diyor.
Beyza Ünal
‘KİŞİSEL ASİSTANLIK KENDİ KARARLARIMI ALABİLDİĞİM BİR ORTAM SAĞLADI’
Birleşmiş Millet Engelli Hakları Sözleşmesi’nin 19. hususunda, tüm engelli şahısların toplum ortasında öteki şahıslarla birebir hizmetlerden eşit biçimde faydalanabilme hakkına sahip olduğu belirtiliyor. Bu unsurun devletlere sorumluluk yüklediğine dikkat çeken Beyza Ünal, şahsi asistanlık uygulamasının engellilerin, bağımsız bir ömür sürmesinde tesirli olacağını söylüyor.
şahsi asistanlıkla 2016 yılında Strasbourg’ta katıldığı bir eğitimle tanışan Ünal, bu süreçte bağımsız hayatın ne manaya geldiği üzerine daha fazlaca düşündüğünü anlatıyor. “Türkiye’de bağımsız ömür dendiği vakit engelli kişinin her şeyini kendi yapabilmesi algılanırdı. Fakat mesela benim durumumda bu mümkün olan bir şey değil. Lakin bu, benim bağımsız yaşamama bir mahzur oluşturmak durumunda da değil.”
2017 yılında bir öteki proje için yurtdışına çıkan Beyza Ünal, bu sefer görüşme yaparak bir şahsi asistanla anlaşmış. “Orada biroldukça şeyi ayarlamak, meseleleri çözmek sorumluluğu benim üzerimdeydi. Bunların hepsini yapmak, bu manada fazlaca geliştirici bir şey. Olağanda ailem ya da arkadaşlarımla bir seyahate çıktığında her şeyi birlikte planlıyoruz. Bir yandan onlardan dayanak aldığım için onlara da ahenk sağlamam gerektiğini epeyce ağır bir biçimde hissediyordum. Ancak bir asistanla gittiğim vakit yetişkin bir birey üzere sorumluluğu ben alıyordum. ‘Ben ne istiyorum?’ diye kendime dönüp sorabildiğim ve kendi kararlarımı alabildiğim bir ortamı bana sağlaması açısından benim için açımdan epeyce farklı bir yerdeydi. Neye gereksinimim var, ne istiyorum, soruları birey olmakta ve bağımsız olmakta çok kıymetli.”
Zara Todd
‘ENGELLİLERİ KAMU MALI ÜZERE GÖRÜYORLAR’
Avrupa Bağımsız Hayat Ağı’ndan (ENIL) Zara Todd ise engelli bireylerin medyada temsili üzerine konuştu. Medyayla birinci defa 2,5 yaşındayken tanıştığını söyleyen Todd, o günden bu yana haberlerde yer almaya devam ettiğini belirtiyor: “Medya, toplumun bizi ve engelliliği nasıl anladığı konusunda epey büyük bir rol üstleniyor. Zira beşerler günlük hayatında engellilerle görüşmüyor olabilirler. Engellileri, sıklıkla etrafındakilerin onlara söylemiş olduği üzere algılıyor olabilirler. Engellilerin medyada güya bir yabancı üzere, uzaylı üzere gösterilmemesi gerekiyor.”
Todd, kimi medya kuruluşlarının engelli bireyleri kamu malı üzere gördüğünü ve hayatlarındaki her şeye erişim hakkı varmış üzere davrandıklarını vurguluyor: “Burada en çok yaşadığımız şeylerden biri şu: Nereden geldiğimizi, nasıl engelli olduğumuzu bilmek istiyorlar. Güya Marvel’den gelme bir muhteşem kahraman nasıl bu biçimde biri oldu diye düşünüyormuş üzere… Benim kim olduğumu ve nasıl yaşadığını anlamlandırmaları için bu sorunun hiç bir gereği yok aslında. Bana soracak olsanız medyada haber olduğunuzda bu insanların sahiden neyi bilmesi gerekiyor deyip sonlarınızı çizmemiz gerekiyor.”
‘KİMİN SESİNİ DİNLİYORUM?’
Engellilerle değil onların aileleriyle röportaj yapılan ve engellilerin bir diğerinin kıssasında yan karakter olduğu örneklerle de sıkça karşılaşıldığında söylüyor, Todd: “Medyada öyküler düzenlenirken şuna dikkat edilmesi gerekiyor. Kimin sesini dinliyorum, buradaki öykünün özünü kim oluşturuyor sanki? Değerli olan engellinin kendi deneyimlerinin kendi ağzından paylaşılması…”
Engellilerle ilgili hak temelli telaffuzun ve siyasetlerin eskiye göre yaygınlaştığını söyleyen konuşmacılar, her insanın birebir haklardan eşit olarak yaralanması gerektiğinin altını çiziyor.
Engelli Bayan Derneği’nin düzenlediği, Bilgi Üniversitesi’nden Prof. Dr. Itır Erhart ile Avrupa Bağımsız Ömür Ağı’ndan (ENIL) Zara Todd’un katıldığı oturumda, Engelli Bayan Derneği’nden Dr. Beyza Ünal da şahsi asistanlık uygulamasıyla ilgili tecrübesini anlattı.
‘EŞİT YURTTAŞLIK YERİNE MUHTAÇLIK SÖYLEMİ’
Prof Dr. Itır Erhat, Türkiye’de engellilikle ilgili sıkıntıların eşit yurttaşlık perspektifiyle tartışılmadığını belirtiyor. Toplumdaki engellilik algısının ise “yardıma gereksinimi olan, cinsiyetsiz, olağan olmayan, allahın sevgili kulu ya da tam bilakis günahkar” tarifleriyle şekillendiğini vurguluyor: “hiç bir biçimde cinsellikle, aşkla bağdaşmamak, büsbütün o dünyaların haricinde algılanmak… Hala karşılaştığımız olağan olmamak… Bunu spor medyasında bakılırsabiliyoruz. Paralimpik atletler ve olağan atletler… ‘Normal rakiplerine karşı kazandı’ hayli enteresan bir telaffuz örneğin. Manileri aşan kahraman da epey karşımıza çıkıyor. Ancak hepsinde biz ve onlar söylemi var. Eşit yurttaşlık, muadil olmak değil.”
Prof. Dr. Itır Erhart
‘MAVİ KAPAK…’
Prof. Dr. Erhat, “mavi kapak biriktir tekerlekli sandalye al” kampanyasının toplumun engellilere bakış açısını hayli yeterli yansıtan bir örnek olduğu görüşünde. Bunun sebebini şöyleki açıklıyor: “Bir dernek şişelerin üstündeki plastik kapakları topluyor, plastik kapaklar ileri dönüşüme gidiyor. İleri dönüşüm yardımıyla elde edilen gelirle tekerlekli sandalye alınıyor. Buradaki telaffuz, ‘Sen mavi kapak topladın ne hoş. Senin sayende biri sandalyeye kavuştu’ oluyor. Bireyler de o mavi kapakları topladığı vakit, engelliler için epeyce hoş bir şey yaptım diye kendini fazlaca uygun hissediyor. Biz hak temelli yaklaşımda mavi kapak olayının fazlaca sıkıntılı olduğunu, tekerlekli sandalyenin temel bir insan hakkı olduğunu anlattığımızda epey makus hissediyorlar. ‘Biz de topladık uygun bir şey zannediyorduk’ diye duygusal yansılar verildiğini gördüm. Engelliler muhtaç ve ben ona yardım edeceğim yaklaşımı epeyce içselleştirilmiş.”
DİNLE İLİŞKİLENDİRME: SEVGİLİ KUL MU, GÜNAHKAR MI?
Öte yandan dinle ilişkilendirilme de engellilerin yaygın bir halde maruz kaldığı ayrımcı örneklerden. Erhat, bunu şu biçimde anlatıyor: “Bu dünyada acı çekiyorsun ancak öbür dünyada rahat edersin. Senin dua etmene gerek yok aslına bakarsanız cennete gideceksin. Bunların hepsi teğe bir tanıdığım arkadaşlarıma söylenmiş şeyler.” Fakat bu yaygın telaffuzun, tam bilakis de mümkün: “Bırak onu İlah cezasını vermiş. Bir yandan yüksek ve kutsal mertebede bir yandan da İlah tarafınca cezalandırılmış. İkisinin içinde gidip gelen bir telaffuz görüyoruz.”
Bir öteki yaygın yaklaşım ise temelinde kaygı ve tehdide dayanan “Hepimiz bir engelli adayıyız” söylemi. “Haklarını savunduğumuz her şey olmayacağız” diyen Prof. Dr. Erhat, “Yarın bir deney hayvanı olmayacaksın tahminen fakat onun da haklarını savunmak zorundasın” diyor.
Beyza Ünal
‘KİŞİSEL ASİSTANLIK KENDİ KARARLARIMI ALABİLDİĞİM BİR ORTAM SAĞLADI’
Birleşmiş Millet Engelli Hakları Sözleşmesi’nin 19. hususunda, tüm engelli şahısların toplum ortasında öteki şahıslarla birebir hizmetlerden eşit biçimde faydalanabilme hakkına sahip olduğu belirtiliyor. Bu unsurun devletlere sorumluluk yüklediğine dikkat çeken Beyza Ünal, şahsi asistanlık uygulamasının engellilerin, bağımsız bir ömür sürmesinde tesirli olacağını söylüyor.
şahsi asistanlıkla 2016 yılında Strasbourg’ta katıldığı bir eğitimle tanışan Ünal, bu süreçte bağımsız hayatın ne manaya geldiği üzerine daha fazlaca düşündüğünü anlatıyor. “Türkiye’de bağımsız ömür dendiği vakit engelli kişinin her şeyini kendi yapabilmesi algılanırdı. Fakat mesela benim durumumda bu mümkün olan bir şey değil. Lakin bu, benim bağımsız yaşamama bir mahzur oluşturmak durumunda da değil.”
2017 yılında bir öteki proje için yurtdışına çıkan Beyza Ünal, bu sefer görüşme yaparak bir şahsi asistanla anlaşmış. “Orada biroldukça şeyi ayarlamak, meseleleri çözmek sorumluluğu benim üzerimdeydi. Bunların hepsini yapmak, bu manada fazlaca geliştirici bir şey. Olağanda ailem ya da arkadaşlarımla bir seyahate çıktığında her şeyi birlikte planlıyoruz. Bir yandan onlardan dayanak aldığım için onlara da ahenk sağlamam gerektiğini epeyce ağır bir biçimde hissediyordum. Ancak bir asistanla gittiğim vakit yetişkin bir birey üzere sorumluluğu ben alıyordum. ‘Ben ne istiyorum?’ diye kendime dönüp sorabildiğim ve kendi kararlarımı alabildiğim bir ortamı bana sağlaması açısından benim için açımdan epeyce farklı bir yerdeydi. Neye gereksinimim var, ne istiyorum, soruları birey olmakta ve bağımsız olmakta çok kıymetli.”
Zara Todd
‘ENGELLİLERİ KAMU MALI ÜZERE GÖRÜYORLAR’
Avrupa Bağımsız Hayat Ağı’ndan (ENIL) Zara Todd ise engelli bireylerin medyada temsili üzerine konuştu. Medyayla birinci defa 2,5 yaşındayken tanıştığını söyleyen Todd, o günden bu yana haberlerde yer almaya devam ettiğini belirtiyor: “Medya, toplumun bizi ve engelliliği nasıl anladığı konusunda epey büyük bir rol üstleniyor. Zira beşerler günlük hayatında engellilerle görüşmüyor olabilirler. Engellileri, sıklıkla etrafındakilerin onlara söylemiş olduği üzere algılıyor olabilirler. Engellilerin medyada güya bir yabancı üzere, uzaylı üzere gösterilmemesi gerekiyor.”
Todd, kimi medya kuruluşlarının engelli bireyleri kamu malı üzere gördüğünü ve hayatlarındaki her şeye erişim hakkı varmış üzere davrandıklarını vurguluyor: “Burada en çok yaşadığımız şeylerden biri şu: Nereden geldiğimizi, nasıl engelli olduğumuzu bilmek istiyorlar. Güya Marvel’den gelme bir muhteşem kahraman nasıl bu biçimde biri oldu diye düşünüyormuş üzere… Benim kim olduğumu ve nasıl yaşadığını anlamlandırmaları için bu sorunun hiç bir gereği yok aslında. Bana soracak olsanız medyada haber olduğunuzda bu insanların sahiden neyi bilmesi gerekiyor deyip sonlarınızı çizmemiz gerekiyor.”
‘KİMİN SESİNİ DİNLİYORUM?’
Engellilerle değil onların aileleriyle röportaj yapılan ve engellilerin bir diğerinin kıssasında yan karakter olduğu örneklerle de sıkça karşılaşıldığında söylüyor, Todd: “Medyada öyküler düzenlenirken şuna dikkat edilmesi gerekiyor. Kimin sesini dinliyorum, buradaki öykünün özünü kim oluşturuyor sanki? Değerli olan engellinin kendi deneyimlerinin kendi ağzından paylaşılması…”
Engellilerle ilgili hak temelli telaffuzun ve siyasetlerin eskiye göre yaygınlaştığını söyleyen konuşmacılar, her insanın birebir haklardan eşit olarak yaralanması gerektiğinin altını çiziyor.